زنان و انقلاب اینترنتی در دنیای عرب

حرکت به سمت «تمدن ارتباطی» چه خیر باشد و چه شر , مسلم این است که در دنیای امروز تکنولوژی ارتباطات به صورت امری گریزناپذیر درآمده است مساله تنها این است که باید توانایی بهره وری از آن را برای گسترش فرصت ها به حداکثر برسانیم

حرکت به سمت «تمدن ارتباطی» چه خیر باشد و چه شر‌، مسلم این است که در دنیای امروز تکنولوژی ارتباطات به صورت امری گریزناپذیر درآمده است. مساله تنها این است که باید توانایی بهره‌وری از آن را برای گسترش فرصت‌ها به حداکثر برسانیم.

در نشست گروه «جنسیت و اطلاعات» وابسته به «مرکز بین‌المللی تحقیقات توسعه» در سال ۱۹۹۷ اعضا به این نتیجه رسیدند که «زنان از اکثر منافع و مزایای انقلاب ارتباطی بی‌بهره مانده‌اند.» هر چند اکنون بعد از گذشت حدود ۱۰ سال از این نشست تحولات چشمگیری در این زمینه رخ داده و در آمریکا و بخش‌هایی از اروپا و چین‌، زنان در استفاده از اینترنت حتی از مردان نیز پیشی گرفته‌اند، اما تحقیقات نشان می‌دهد که در دنیای عرب هنوز بیش‌تر زنان از تاثیرات مثبت انقلاب اینترنتی بی‌بهره مانده‌اند. این بدان معنی است که در این کشورها زنان نتوانسته‌اند از فرصت‌هایی مانند فعالیت‌های شبکه‌ای‌، پیشرفت اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌، دستیابی به اطلاعات و دانش جهانی و تحولات دموکراتیک و مدنی‌، که همگی به واسطه اینترنت محقق می‌شود‌، برخوردار شوند. از این لحاظ به نظر می‌رسد که میان زنان عرب و زنان سایر جهان شکافی عمیق وجود دارد.

در این کشورها‌، نه تنها زنان درصد پایینی از بهره‌وران اینترنتی را تشکیل می‌دهند‌، بلکه در مجموع سرعت گسترش ارتباطات اینترنتی کم‌تر از سایر مناطق جهان بوده است و این مساله‌، با توجه به این که اینترنت هر روز به شاخص پررنگ‌تری برای توسعهء انسانی و عامل مهم‌تری در توسعهء اقتصادی تبدیل می‌شود‌، فاصله این کشورها را با سایر جهان افزایش داده است. تحقیقات نشان می‌دهد که از مجموع بهره‌وران اینترنتی در منطقهء خاورمیانه‌، نیمی‌از آن‌ها ساکن اسراییل‌، و از مجموع بهره‌وران اینترنتی در قارهء آفریقا‌، بیش از دو سوم آن‌ها ساکن کشور آفریقای جنوبی هستند. در میان کشورهای عرب‌، بیش‌ترین بهره‌وران اینترنتی در امارات متحدهء عربی‌، بحرین‌، لبنان و کویت هستند.

ساختن جامعه‌ای اینترنتی در دنیای عرب را می‌توان به عنوان راه‌حلی برای غلبه بر انواع محرومیت‌ها و فقرها در منطقه نگریست. هم اکنون بیش‌ترین محرومیتی که این کشورها از آن رنج می‌برند فقر توانایی‌ها و فقر فرصت‌هاست. در «گزارش توسعهء انسانی کشورهای عرب» در سال ۲۰۰۲ آمده است که دسترسی زنان به استفادهء برابر و آسان به تکنولوژی اطلاعاتی و ارتباطی می‌تواند آهنگ سیر کلی جامعه به سمت توسعه و پیشرفت را تسریع بخشد. به همین دلیل پروژهء توسعهء سازمان ملل ( (UNDP ‌، بعد از زدودن فقر و خشونت ‌، دسترسی به تکنولوژی ارتباطی را سومین عامل تاثیرگذار در بهبود وضعیت زنان در سراسر جهان دانسته و به همین ترتیب‌، «اتحادیهء بین‌المللی ارتباطات» نیز تصریح کرده است که کل جامعه از دسترسی برابر زنان به اینترنت سود خواهد برد‌، زیرا عرصهء تبادل ارتباطات بیش از هر عرصهء دیگری به توسعهء اقتصادی کشورها کمک می‌کند.

بسیاری از زنان قدرتمند جهان نیز خود به این مساله اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال دیل اسپندر می‌نویسد: «کامپیوتر در دست ما بازیچه نیست; بلکه به واسطهء آن ثروت‌، قدرت و نفوذ می‌یابیم. زنان و افراد متعلق به اقلیت‌های قومی‌ و نژادی و تمامی کسانی که دسترسی کم‌تری به فرصت‌ها و منابع دارند‌، نباید بگذارند که در این عرصهء جدید به حاشیه رانده شوند و یا از آن طرد شوند.» لورده آریزپه، معاون مدیر کل یونسکو در امور فرهنگی نیز می‌گوید: «زنان در دنیای عرب و خارج از آن می‌توانند از اینترنت برای رساندن صدای خود به سایر جهان بهره ببرند. صدایی که با توجه به تنوع فرهنگی و اشکال خاص آزادی‌های منطقه‌ای متفاوت است» و بالاخره ملکه رانیا از اردن می‌گوید: «برای زنان عرب بسیار مهم است که بتوانند از تکنولوژی‌های ارتباطی برای ساختن مجدد زندگی خویش استفاده کنند.»

اینترنت همچنین می‌تواند مهارت‌های رهبری در زنان را تقویت کند و در تغییر فرهنگ زن‌ستیز در بیش‌تر مناطق جهان عرب غلبه کند، و نگاهی را که زن را همواره وابسته یا تحت قیمومیت پدر یا شوهر می‌داند‌، از اذهان مردم بزداید.

امروز کارشناسان معتقدند که سیستم اداره‌کنندهء هر کشور‌ شامل فرهنگ سیاسی‌، ارزش‌های اجتماعی‌، گفتمان‌های عمومی‌، هویت ملی‌، سطح توسعهء انسانی‌، عملکردهای جنسیتی‌ زندگی و بلوغ بهره‌وری از اینترنت را در بافت خاص هر جامعه شکل می‌دهد. به طور قطع‌، عوامل متعددی بهره‌وری زنان از اینترنت و همچنین در حاشیه قرار گرفتن آن‌ها را در استفاده از منابع‌، شکل می‌دهد. به عنوان مثال‌، تقریبا نیمی ‌از زنان بالای ۱۵ سال در کل منطقهء خاورمیانه بی‌سواد هستند.

زنان کرسی‌های بسیار اندکی را در مجالس این کشورها اشغال می‌کنند. (کم‌ترین مشارکت زنان در پارلمان‌های منطقه در کشور یمن است ۷۷/۰ درصد) و بیش‌ترین مشارکت زنان در پارلمان تونس است ۵۵/۱۱ درصد) در برخی از این کشورها هنوز حق رای برای زنان وجود ندارد. از لحاظ اقتصادی‌، مردان ۵/۳ درصد بیش از زنان منابع درآمد این کشورها را در اختیار دارند و فعالیت اقتصادی زنان در تمام کشورهای عربی در مجموع کم‌تر از ۳۳ درصد است. به علاوه زنان با چالش‌های حقوقی بسیاری دست به گریبانند. به عنوان مثال در اکثر این کشورها قوانینی برای محدودیت زنان در رفت و آمد و سفر وجود دارد. در بسیاری از این کشورها زنان برای اخذ گذرنامه یا سفر به خارج از کشور نیاز به اجازه شوهر یا پدر دارند. بنابراین‌، عدم دسترسی برابر به تکنولوژی ارتباطی تنها یکی از عوامل بسیاری است که توسعهء انسانی و به خصوص بهبود شرایط زندگی زنان را با دشواری مواجه می‌کند.

بنابراین مساله این است که تا چه اندازه اینترنت می‌تواند در توانمندسازی زنان و افزایش قدرت نفوذ آن‌ها هم در عرصه‌های عمومی‌و هم خصوصی تاثیرگذار باشد. در عرصه عمومی‌دسترسی به اینترنت می‌تواند سبب شود که صدای زنان به سراسر جهان برسد. به واسطهء تکنولوژی ارتباطی زنان می‌توانند از حقوقی که زنان در سایر کشورها از آن برخوردارند اطلاع یابند و با آن‌ها ارتباط شبکه‌ای برقرار کنند. همچنین‌، توانایی اینترنتی می‌تواند به زنان قدرت بیش‌تری در رقابت با مردان در بازار کار بدهد. در عرصهء خصوصی‌، تکنولوژی ارتباطی سبب می‌شود که زنان بتوانند با دوستان و آشنایان یا سایر اعضای خانواده خود در خارج ارتباط خود را حفظ کنند.هم اکنون در بیش‌تر کشورهای عربی زنانی دارای تحصیلات دانشگاهی و یا صاحبان تخصص یا به عبارتی زنان نخبه آن کشورها برای کارهای تحقیقاتی یا ارتباط‌های شغلی از اینترنت استفاده می‌کنند.

زنان جوان‌تر غالبا از اینترنت برای سرگرمی ‌یا چت کردن استفاده می‌کنند. در وهلهء دوم تمام این کاربران برای ارتباط بیش‌تر با اطرافیان‌، و همچنین کسب اطلاعات گوناگون از اینترنت بهره‌می‌جویند. با این حال‌، نبود آموزش کافی کامپیوتری و هزینهء سنگین دسترسی به اینترنت نیز علاوه بر تمام مشکلاتی که در بالا ذکر شد‌، از موانع جدی پیش روی آن‌ها برای استفاده بهینه از اینترنت است. به همین دلیل هنوز تعداد اندکی از زنان توانسته‌اند اینترنت را به زندگی روزمره خود وارد کنند. اما شاید بتوان گفت که در طولانی‌مدت می‌توان به تحول اجتماعی و بهبود وضعیت زنان به واسطهء اینترنت در کشورهای عربی دلخوش بود.

ترجمه: پروانه عسگری