ماده مسموم و طفل معصوم

گفتگو با دکتر نگار سجادیان فوق تخصص بیماری های نوزادان

سم یک ماده شیمیایی است که می‌تواند آثار مضر و مخربی را در موجودات زنده ایجاد کند. سموم می‌توانند از راه‌های مختلفی وارد بدن شوند و براساس میزان وارد شده به بدن، میزان جذب، قدرت، نوع ترکیب و استعداد فرد مبتلا، علایم متفاوتی را در افراد ایجاد می‌کنند و سبب مسمومیت می‌شوند...

در واقع بعد از آنکه بدن با یک ماده آلوده تماس پیدا می‌کند، مجموعه واکنش‌هایی داخل بدن ایجاد می‌شود که این واکنش‌ها سبب به هم ریختگی نظم و عملکرد دستگاه‌های بدن ‌شده و علایمی را ایجاد می‌کند. از آنجا که کودکان بیشترین قربانیان مسمومیت با انواع سموم هستند در گفت‌وگویی با دکتر نگار سجادیان، متخصص کودکان، فوق‌تخصص نوزادان و عضو هیات علمی دانشگاه علوم پزشکی تهران به بررسی این موضوع پرداختیم.

▪ خانم دکتر! چه گروه سنی بیشتر در معرض ابتلا به مسمومیت‌ها هستند؟

- بیش از نیمی از مسمومیت‌ها در کودکان زیر ۵ سال اتفاق می‌افتد. زیرا این گروه سنی تمایل بسیار زیادی برای وارد کردن هر نوع شی به دهان دارند. علت دیگر مسمومیت در این گروه توجه نداشتن والدین و مراقبان آنها جهت محافظت از مواد شیمیایی و دور نگه داشتن آنها از دسترس کودکان است. مشخص است که بیشتر مسمومیت‌ها در این گروه سنی به صورت اتفاقی رخ می‌دهد و در اکثر موارد چون موادی که توسط این دسته از کودکان مصرف می‌شود، خیلی سمی نیستند و ضرر کمتری دارند، علایم شدیدی در آنها ایجاد نمی‌شود.

▪ در مورد کودکان بالای ۵ سال چطور؟

- در کودکان بالای ۵ سال مسمومیت بیشتر علت عمدی دارد و بیشتر برای جلب توجه والدین است. مانند اقدام به خودکشی و سوءمصرف مواد. شیوع مسمومیت در سنین بالای ۵ سال کمتر است ولی عوارض شدید و حتی مرگ‌ومیر در این گروه بیشتر از خردسالان است.

▪ بیشتر این مسمومیت‌ها در کودکان با چه موادی ایجاد می‌شوند؟

- بیش از ۹۰ درصد تماس با مواد سمی در کودکان در منزل اتفاق می‌افتد و در اکثر موارد هم بیش از یک ماده مسوول ایجاد مسمومیت است. شایع‌ترین روش ایجاد مسمومیت در کودکان از طریق خوردن مواد سمی است اما سایر روش‌هایی که می‌توانند ایجاد مسمومیت در این گروه سنی کنند عبارتند از تماس پوستی مانند تماس کودک با انواع حشره‌کش‌ها، تماس چشمی مانند استفاده نابجا از قطره‌های چشمی توسط بزرگسالان، از طریق استنشاق مانند استنشاق گاز مونواکسیدکربن، از طریق گزش حشرات و جوندگان و به ندرت از راه تزریقی در سوءمصرف مواد.

اما به طورکلی در بیشتر کودکان زیر ۵ سال، مواد غیردارویی مسوول ایجاد مسمومیت هستند که سردسته آنها مواد آرایشی و بهداشتی، مواد پاک‌کننده، گیاهان سمی و همچنین هیدروکربن‌ها مانند نفت و بنزین هستند. فرآورده‌های دارویی مسوول بقیه مسمومیت‌ها هستند که کمتر از نیمی از موارد را شامل می‌شوند. این داروها شامل ضددردها، فرآورده‌های ضدسرفه و سرماخوردگی، داروهای ضدمیکروبی و ویتامین‌ها هستند.

▪ یعنی کودک بلافاصله پس از تماس با چنین موادی مسموم می‌شود؟

- نه! باید بدانید که تماس با سموم به دو صورت رخ می‌دهد یا به صورت حاد ایجاد می‌شود که معمولا در اثر استفاده نادرست از مواد شیمیایی هنگام کار و تفریح، استفاده نادرست دارو توسط والدین و مراقبان کودکان و... اتفاق می‌افتد یا به‌صورت مزمن است. مسمومیت مزمن، مسمومیتی است که در اثر تجمع ماده سمی در طولانی‌مدت در بدن ایجاد می‌شود. این مسمومیت می‌تواند در اثر تجمع فلزات سنگین مانند سرب، جیوه و آهن، در اثر استفاده طولانی‌مدت از داروها به دلیل بیماری‌های مزمن کودک یا حتی استفاده از بعضی مواد غذایی و... باشد.

▪ پس هیچ ماده شیمیایی را نباید در دسترس کودکان قرار دارد؟

- بله دقیقا! هر نوع ماده‌ای به خصوص داروها را باید دور از دسترس کودکان قرار داد و حتی توصیه می‌شود که والدین داروهای خودشان را هم در حضور کودکان میل نکنند.

▪ آیا کودکان ممکن است در اثر مصرف غذا یا شیر مانده دچار مسمومیت شوند.

- بله ممکن است غذاها توسط میکروب‌ها یا سمی که توسط آنها تولید می‌شود آلوده شوند. گاهی غذا توسط بعضی از فلزات سنگین مانند سرب و جیوه، مواد افزودنی که برای ماندگاری و نگهداری غذا به آنها افزوده می‌شود یا حتی سمومی که برای دفع آفات مورد استفاده قرار می‌گیرد، آلوده می‌شود. بالطبع مصرف این غذاها ایجاد مسمومیت غذایی می‌کند. مسمومیت غذایی در هر سنی اتفاق می‌افتد ولی گروه خردسال نسبت به آن مستعدتر هستند. ضمن اینکه غذای مسموم ممکن است هیچ مزه یا بوی ناخوشایندی هم نداشته باشد. اکثر مسمومیت‌های غذایی ظرف ۲۴ تا ۴۸ ساعت رفع می‌شوند اما برخی از آنها می‌توانند حتی کشنده باشند یا عوارض طولانی‌مدتی را ایجاد کنند. علایم مسمومیت غذایی معمولا می‌تواند با یک تهوع، استفراغ، دل درد و پیچ خوردن شکم همراه باشد. در موارد نادر ممکن است تب دیده شود.

▪ از کجا بفهمیم که مسمومیت ایجاد شده به واسطه غذایی است که کودک خورده؟

- مسمومیت‌های غذایی معمولا یکسری علایم مشترک ایجاد می‌کنند. بنابراین ابتلای همزمان تعدادی از افراد و تشابه نشانه‌های بالینی در اغلب آنها یکی از نشانه مسمومیت غذایی است. نکته‌ای که حایز اهمیت است آن است که اسهال و استفراغ نباید سبب از دست دادن آب و کاهش مایعات بدن شود. در نتیجه توصیه می‌کنم که والدین حتما به میزان کافی آب و مایعات به کودک بخورانند و برای توقف اسهال از مصرف خودسرانه دارو اجتناب کنند مگر به توصیه پزشک. زیرا درمان علایم اسهال و استفراغ می‌تواند سیر بیماری را طولانی‌تر کند. بنابراین اگر در مدفوع یا استفراغ کودک خون دیده شد، تب کودک بالا بود و میزان زیادی آب از دست داده بود یا علایم بیش از ۲۴ ساعت طول کشید والدین باید هر چه سریع‌تر کودک را نزد پزشک ببرند.

▪ به مسمومیت با فلزات سنگین اشاره کردید. این نوع مسمومیت چه علایمی دارد؟

- مسمومیت با فلزات سنگین معمولا به صورت مزمن اتفاق می‌افتد و بیشتر در کودکانی که عادت به خاک‌خوری و هرزه‌خواری دارند، دیده می‌شود. با خوردن خاک و موادی از این دست فلزات سنگینی که در آنها وجود دارند در بدن کودک تجمع پیدا می‌کنند و سبب ایجاد علایمی همچون درگیری سیستم عصبی به صورت تشنج، کاهش یادگیری، اختلالات حرکتی و مشکلات کبدی و کلیوی می‌شوند. این علایم می‌تواند شبیه علایم سایر بیماری‌ها باشد بنابراین تشخیص مسمومیت را مشکل می‌کند.

استفاده از ماهی آلوده به جیوه یا ترکیباتی که آلوده به جیوه هستند هم می‌توانند بسته به میزان تماس، مدت زمان و میزان ماده‌ای که وارد بدن شده است بعد از طی مدت زمانی سبب ایجاد تظاهرات بیماری یا مسمومیت شوند. کودکانی هم که به طور دایمی از ترکیبات دارویی مانند آهن استفاده می‌کنند علایم مسمومیت مزمن را پیدا می‌کنند.

▪ مسمومیت با سموم دفع آفات چطور؟

- سموم دفع آفات از راه‌های مختلفی می‌توانند ایجاد مسمومیت کنند. مانند خوردن مواد غذایی یا میوه آلوده به این سموم یا از راه تماس پوستی. بسته به اینکه این سموم چه ترکیبی داشته باشند می‌توانند علایم مختلفی را ایجاد کنند. علایم می‌تواند شامل علایم عصبی، افزایش ترشحات دهان، بی‌اختیاری ادرار و مدفوع، افزایش تعریق یا علایم مخالف آنچه ذکر شد باشد.

▪ در قسمتی از صحبت‌هایتان گفتید علایم مسمومیت بسیار شبیه علایم دیگر بیماری‌ها است. والدین از روی چه علایمی باید بفهمند که کودکشان مسموم شده است؟

- مواردی که احتمال مسمومیت را در کودکان مطرح می‌کند و والدین باید با دیدن این علایم به مسمومیت کودکشان شک کنند چند چیز است: شروع ناگهانی بیماری؛ سابقه هرزه‌خوری یا خاک‌خوری در کودک که می‌تواند آن را مستعد مسمومیت کند؛ وجود استرس قابل ملاحظه در خانواده و در نتیجه عدم توجه کافی به کودک که او را در معرض خطر مسمومیت قرار می‌دهد؛ زمانی که چند سیستم یا ارگان بدن به طور همزمان دچار درگیری شده باشند؛ به عنوان نمونه کودکی دچار استفراغ شده و همزمان دچار سوختگی پوست نیز شده است؛ سوختگی می‌تواند ناشی از مصرف نفت، بنزین، مواد شوینده و... باشد؛ همچنین اختلال در هوشیاری و کاهش تمرکز کودک و آریتمی قلبی در کودک و...

موردی که والدین باید هنگام ارجاع کودک به بیمارستان یا مراکز درمانی به آن توجه کنند این است که نوع ماده مسموم‌کننده یا ترکیب دقیق شیمیایی آن را همراه داشته باشند. از مقدار مصرف دارو مطمئن باشند. اگر قرص یا کپسول یا شربتی استفاده شده تعداد و مقدار آن را بدانند. مدت زمان تماس، زمان شروع علایم و اینکه آیا کودک دچار بیماری زمینه‌ای هم هست یا نه از موارد مهمی است که والدین باید به آن اشاره کنند.

مریم منصوری