نگذاریم سوژه های جنگ فراموش شوند

گفت وگو با راضیه تجار درباره ادبیات جنگ

«جای خالی آفتابگردان ها» مجموعه داستان های كوتاه جنگ به قلم راضیه تجار در سال ،۸۴ كتاب برگزیده بنیاد حفظ آثار و ارزش های دفاع مقدس شناخته شد. «آرام، شب بخیر» كتاب دیگر این نویسنده جایزه اول را از سوی دفتر زنان وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی گرفت.

راضیه تجار متولد ۱۳۲۶ تهران فارغ التحصیل رشته روانشناسی، سال ها سردبیری فصلنامه ادبیات داستانی را عهده دار بود و نخستین كتاب هایش «نرگس ها» و «زن شیشه ای» در سال ۶۷ به بازار آمد.

«هفت بند» مجموعه دیگری از داستان های او براساس زندگی زنان و خانواده های رزمندگانی است كه در انتظار بازگشت عزیزان خود نشسته اند. كتاب «جایی كه آسمانش آئینه كاری است» براساس خاطرات رزمندگان شكل گرفت و «شعله در عشق» مجموعه هشت داستان براساس خاطرات هشت تن از سرداران شهید دفاع مقدس نوشته شد. راضیه تجار در زمینه زندگینامه داستانی تبحر خاصی دارد و با قلمی شاعرانه رمان «پرنده پریدنی است» را برای نوجوانان براساس زندگی شهید شیرودی و «آواز پرواز» را براساس زندگی شهید بابایی تألیف كرده است. «مردی كه شبیه هیچكس نبود» خاطراتی در ارتباط با حضرت امام(ره) به قلم راضیه تجار است كه چاپ جدید آن چندی پیش به بازار آمد.

وی هم اكنون خاطرات سفر هفت روزه خود به لبنان را در دست نوشتن دارد و «بانوی رنگین كمان» را كه زندگینامه داستانی یك زن است به پایان برده است.

▪ خانم تجار ، چه مؤلفه هایی سبب می شود یك اثر در حوزه ادبیات دفاع مقدس در ردیف آثار ماندگار قرار بگیرد و تاریخ مصرف نداشته باشد؟

ـ هر اثری قبل از هر چیز باید ویژگی های یك اثر خلاقه را داشته باشد یعنی یك داستان در زمینه ادبیات دفاع مقدس ابتدا باید داستان باشد و به بیان هنری برسد بعد درباره مؤلفه های ماندگاری اش بحث و بررسی كرد. یك اثر هنری و خلاقه مؤلفه های از پیش تعیین شده و اصول ثابتی ندارد. آن مؤلفه هایی كه جنگ و صلح را در تاریخ ادبیات جهان ماندگار كرده با مؤلفه های ماندگاری رمان دن آرام خیلی فرق دارد. یا آنچه «خوشه های خشم» را برجسته می كند، تفاوت زیادی با دیگر آثار جاودانه ادبیات جهان در زمینه جنگ و مقاومت دارد. نمی توان برای ماندگاری یك اثر حتی در حوزه ادبیات دفاع مقدس فرمول نوشت. اما می توان مؤلفه های آثار شاخص و ماندگار ادبیات جهان را از بازخوانی ها و كالبدشكافی دقیق استخراج كرد و به جامعه فرهنگی ارائه داد.

زمانی كه پسوند دفاع مقدس را برای نوع خاصی از ادبیات به كار می بریم دریچه نقد را به روی مخاطب می بندیم به دلیل تقدسی كه قائل شده ایم...

واقعیت این است كه جنگ نزد هیچ قوم و ملتی نمی تواند قشنگ باشد، هیچكس در جهان با جنگ موافق نیست. اما ملت ما طی آن ۸ سال در قبال جنگی كه به كشور تحمیل شده بود، به دفاع از خودش، مذهب اش و كشورش برخاست. كسانی كه در این عرصه به پاسداری از دین و فرهنگ و هویت و خاك خودشان برخاسته اند و در این راه معتقد و ثابت قدم اند، چنین افرادی قهرمان و قابل ستایش اند. طبیعی است كه در داستان و در ادبیات شخصیت پردازی چنین انسان هایی، توأم با رویكرد تحسین و تأیید است. نگاه نویسنده نسبت به این قهرمانان مثبت است و به حیطه ای كه در آن قرار گرفته مورد حمایت است. نویسنده با چنین شخصیتی همذات پنداری می كند و آرزوی توفیق او را دارد. مگر در ورزش فوتبال این گونه نیست، تماشاگری كه روی سكوی ورزشگاه نظاره گر تلاش قهرمانان خود است مگر برای هر حركت خوب و جالب هورا نمی كشد؟ برای هرگل شادی و هلهله نمی كند؟ نویسنده هم قهرمانان عرصه دفاع مقدس را تشویق می كند. آنها كه ایستاده اند و در برابر هجوم سبعانه دشمن مقاومت كرده اند و ترس به دل راه نداده اند و جان خود را در این راه نثار كرده اند، نویسنده خودآگاه یا ناخودآگاه تقدیس شان می كند. البته ادبیات دفاع مقدس نیاز به نقد هم دارد. ولی نقد این نیست كه فقط جنبه های منفی یك اثر را نشان بدهیم. نقد باید هر دو روی سكه را نشان بدهد. اگر ضعف ها گفته می شود، ویژگی های مثبت هم باید نشان داده شود.

▪ آیا نقد یك اثر عامل رشد و اعتلای ادبیات دفاع مقدس می شود؟

ـ درست است كه نقد عامل رشد و پویایی ادبیات است و ما هم نقد ادبیات داریم. اما در مقایسه با تولیدات ادبی و هنری، نقد ما اندك و كم رنگ است. یعنی وقتی نگاه می كنیم می بینیم نقد نویسی در دوران قبل از انقلاب به شكل نهادینه شده وجود نداشت. یك مجله «روشنفكر» بود یا مجله «فردوسی»، كه یك صفحه ای را منتقد به نقد شعر اختصاص داده بود، یك صفحه را هم منتقدی مانند آقای دستغیب به ادبیات داستانی می پرداخت. البته نقد شعر ازنقد داستان جدی تر وعمیق تر بود. اما بعد از انقلاب هم به لحاظ كمی و هم به لحاظ كیفی نقدنویسی رشد چشمگیری داشت. منتقدان جدیدی پا به عرصه گذاشتند و نسلی از منتقدان جوان متولد شدند كه زمینه را برای تكثر نقد فراهم كردند. منتقدان نسل قبل هم بیكار ننشستند و ادبیات داستانی ما صاحب نقدهای مهم و تأثیرگذاری شد و تحولی را در این زمینه شاهدیم. اما باید پذیرفت كه این تعداد نقد كافی نیست. نقد هنوز به یك جریان تبدیل نشده است.

نقد هنوز در دانشگاه های ما شكل جدی پیدا نكرده است. هر چند منتقدانی مانند آقای سرشار، آقای دستغیب و شاكری نقدنویسی را ادامه دادند و نقدهای خوبی نوشتند. ادبیات دفاع مقدس هم نقد شد و نقد می شود. منتها هنوز نقد ما به یك جریان تبدیل نشده و جریان ساز هم نیست. نقد امروز به یك علم تبدیل شده است. كسی كه نقد می نویسد باید سواد آن را داشته باشد. شهامت اش را داشته باشد، عشق اش را داشته باشد. شناخت اش را داشته باشد. نقدنویسی در ادبیات ما سابقه چندان خوبی ندارد. نقد در دوران قبل از انقلاب ابزاری بود كه در تسویه حساب های شخصی به كار گرفته می شد.

ادامه این نوع نگاه را در بعد از انقلاب هم داشتیم. برخی برای از میدان به در كردن حریف به نوشتن نقد روی می آورند. همین مسائل سبب شد كه نقد جایگاه و منزلت خودش را پیدا نكند. البته نوع دیگری از نقد هم رواج پیدا كرد كه بیشتر به قصد نان قرض دادن و یارگیری نوشته می شود. این دو رویكرد به نقدنویسی سبب شد نقد اعتبار علمی خودش را در جامعه ما از دست بدهد. نقد سالم و آگاهانه بسیار بسیار اندك است. ما الآن كلاس های نقد ونقد داستان داریم كه سالهاست برگزار می شود.

۱۷ سال است كه بچه های نو قلم ونوپا در این كلاس ها شركت می كنند؛ بچه هایی كه امروز هر كدام صاحب یكی دو مجموعه شده اند. در این كلاس ها نقد آموزش داده می شود. هر جلسه داستانی خوانده می شود و به صورت شفاهی به نقد آن اثر می پردازند. هر كس از منظری خاص آن داستان را نقد می كند.

این كه چرا نقد در ادبیات ما نهادینه نشده است و به یك مكتب تبدیل نشده یا چرا نقدنویسان حرفه ای تربیت نشده اند، عوامل متعددی دارد كه باید به صورت جدی به آن بپردازیم.

شما در كتاب «هفت بند» به مسائلی پرداخته اید كه می توان آن را تبعات جنگ ارزیابی كرد. در این داستان ها شما مستقیماً درگیر جنگ نیستید، زندگی زنانی را تصویر كرده اید كه در انتظار بازگشت عزیزان خود از جبهه هستند.

من شخصاً نه تجربه عملی از جبهه وجنگ دارم و نه شاهد و ناظر بلافصل جانفشانی رزمندگان در عرصه های نبرد بوده ام. ناگزیر به عنوان نویسنده ترجیح می دهم از چیزهایی بنویسم كه خودم درگیر آن بوده ام. از مسائلی حرف بزنم كه با پوست وگوشت وخون آن را لمس كرده ام. ما به نوعی در حاشیه جنگ حضور داشته ایم نه درمتن آن، پس سعی می كنم به حواشی جنگ بپردازم. فكر می كنم نخستین شرط صداقت این است كه نویسنده از آن چه تجربه ولمس كرده، بنویسد.

▪ شما زندگینامه داستانی شهدا را هم در كارنامه خود دارید. یعنی هم زندگینامه شهدای گمنام رانوشته اید هم زندگینامه داستانی سرداران شهید و چهره های مشهور را. این تجربه و شناخت چگونه میسر شد؟

ـ ما زندگینامه داستانی شخصیت هایی را نوشتیم كه در ساحت جنگ حضوری غرورآفرین داشتند. زندگینامه این افراد را بر اساس مصاحبه ها و یا مستندات گردآوری كردیم. بعد آن را با آمیزه ای از تخیل در قالب داستان ارائه دادیم. شاید از نظر هنری چنین آثاری چندان مورد توجه قرار نگیرد، ولی از نظر احساس تعهد و مسئولیت، فكر می كنم دینی به گردن ما بود كه باید نسبت به شهدا ادا می كردیم. وقتی نگاه نویسنده به دفاع مقدس نگاه مثبت و توأم با مسئولیت و تعهد باشد و دلش نخواهد كه آن ارزش ها و آن حماسه آفرینی ها فراموش شود، خود را ملزم می بیند كه در این عرصه قلم بزند تا حماسه مقاومت این عزیزان را جاودانه كند و به نسل های آینده منتقل كند. اتفاقاً قلم زدن در این عرصه، كار سختی است. چون زندگینامه نویسی نه ادبیات محض است و نه زندگینامه خالص و صددرصد مستند. در چنین موقعیتی دست نویسنده نه آن قدر باز است كه هرچه خواست بنویسد و نه آن قدر می تواند از تخیل بهره بگیرد. چون شخصیتی كه در این گونه آثار تصویر می شود، باید برای افراد خانواده اش و دوستان و آشنایان اش قابل قبول باشد و برای خوانندگان عام هم باورپذیر باشد. كارهایی از این دست فراوان روی زمین مانده است كه نویسندگان نسل جدید تا دیرنشده و فراموش نشده باید به آن بپردازند.

سایر محمدی

---