مغز ورزشکاران در خطر است

عوارض ضربه به سر در ورزش

فوتبالیستی بعد از توپی که با ضربه سر خود به دروازه حریف فرستاد و آن را گل کرد، لهجه‌اش عوض شد و حالا دیگر به جای لهجه اصفهانی، شمالی حرف می‌زند! عجیب است، نه؟ این مورد که ساختگی بود اما هم احتمال رخ دادن آن وجود دارد و هم در ورزشی دیگر، به نوعی متفاوت رخ داده است. چنین حادثه‌ای برای استوارت رینر از اهالی شرق لندن اتفاق افتاد. او در مسابقه اتومبیل‌رانی، جمجمه‌اش شکست و وقتی به هوش آمد، لهجه لندنی او کمی به لهجه غلیظ ایالات جنوبی آمریکا برگشته بود. سال گذشته یک زن انگلیسی بعد از خون‌ریزی شدید مغزی متوجه شد که لهجه فرانسوی‌اش بهتر شده است. مورد دیگری که از همه بدشانس‌تر بود، خانمی نروژی بود که در حمله هوایی آلمانی‌ها در آخرین مرحله جنگ، گلوله انفجاری به سرش اصابت کرد. او به حالت کمای عمیقی رفت و بعد با لهجه آلمانی به هوش آمد. ۵۰ مورد از نارسایی‌های لهجه‌‌ای به دنبال ضربه به سر در دفاتر پزشکی ثبت شده است. این نارسایی‌ها زمانی به وجود می‌آیند که ارتباطات گوناگون با مرکز کنترل تکلم، واقع در سمت چپ مغز، صدمه می‌بینند و الگوی زبانی متفاوتی پدیدار می‌شود. در ورزش، به ویژه ورزش حرفه‌ای، خطر وارد آمدن ضربه و آسیب به سر وجود دارد...

ضربه مغزی عمدتاً ناشی از وارد آمدن صدمه به سر بوده و سبب تغییر در وضعیت ذهنی و روانی با یا بدون تغییر در سطح هوشیاری می‌شوند. تغییر در وضعیت ذهنی به دنبال ضربه وارده به سر می‌تواند سبب تغییر شخصیت، حافظه (از بین رفتن حافظه)، نقایص عصبی یا فقدان هوشیاری شود. آسیب‌های مغزی ملایم ناشی از ضربه، امری شایع در ورزش‌های تماسی و به دنبال برخوردهای ورزشی است.

● چقدر شیوع دارد؟

میزان بروز صدمات مغزی بر حسب نوع ورزش و سن ورزشکار متفاوت است. یک مطالعه در آمریکا در مقطع دبیرستان نشان داد که میزان بروز آسیب‌های مغزی در ???? برخورد در فوتبال حدود ۶ درصد و در بسکتبال برای پسران ۱۱ درصد و در دختران ۱۶ درصد و میزان آسیب‌ها در کشتی ۲۵ درصد برای پسران است. در ورزش بوکس میزان بروز ضربه مغزی و صدمات به سر از هر ورزش دیگری بیشتر است. ورزش‌های پرخطر برای ضربه به سر و آسیب‌های مغزی ورزشی عبارتند از: بوکس، فوتبال، هاکی روی یخ و کشتی.

● چه می‌بینیم؟

معمولاً به دنبال ضربه به سر و آسیب مغزی حالت بهت‌زدگی و گیجی در فاز حاد وجود داشته است. امکان دارد فرد نتواند به سوالات ساده پاسخ بدهد یا با تاخیر جواب دهد و حالت هیجانی متغیری را تجربه کند. بسیاری از ورزشکاران به دنبال ضربه سر دچار سر درد می‌شوند. امکان دارد علایم بینایی مثل تاری دید، دوبینی یا جرقه‌های بینایی وجود داشته باشد. امکان دارد فراموشی زمان قبل از ضربه یا بعد از آن وجود داشته باشد و فرد مکانیسم صدمه به سر را به یاد نیاورد که البته این فراموشی فقط زمان اندکی قبل از صدمه و زمان متغیری بعد از صدمه را شامل می‌شود. شرح حالی از استفراغ مداوم می‌تواند مطرح‌کننده آسیب مهم مغزی و افزایش احتمالی فشار داخل جمجمه باشد. همچنین سر درد تشدید شونده، عدم آگاهی پیشرونده نسبت به زمان و مکان و تغییر سطح هوشیاری هم می‌توانند نشان دهنده افزایش فشار مغزی باشند و باید به سرعت بررسی و درمان شوند. معمولاً علت افزایش فشار مغزی خون‌ریزی‌های مغزی‌اند. باید سابقه صدمات قبلی به ناحیه سر حتماً پرسیده شود.

● چه‌کار کنیم؟

در بیمار غیر هوشیار باید فوراً راه هوایی، تنفس و جریان خون ( تنفس و قلب) بررسی شود. در بیمار هوشیار در یک محل آرام دور از هم تیمی‌ها و مربی باید وضعیت روانی و شناختی بررسی شود. اولین امر در معاینه بالینی بیمار مشاهده دقیق ظاهر وی است. باید برای بررسی آسیب گردن و جمجمه، سر و گردن لمس شوند. باید استخوان‌های صورت مثل فک فوقانی، فک تحتانی و کاسه چشمی لمس و از نظر شکستگی همراه احتمالی بررسی شوند. باز و بسته کردن دهان برای ارزیابی آسیب احتمالی در مفصل بین فک تحتانی و استخوان گیجگاهی و یا شکستگی‌های فک تحتانی لازم است؛ و نیز مواردی از قبیل مشاهده در لمس بینی از نظر تغییر شکل و حساسیت در لمس برای بررسی شکستگی احتمالی آن؛ بررسی ترشحات آبکی پایدار از گوش یا بینی (که احتمال شکستگی کف جمجمه را مطرح می‌کند.)؛ بررسی حرکات چشم به اطراف، رفلکس مردمک و سطح چشم؛ ارزیابی قدرت و حس در اندام فوقانی و تحتانی؛ ارزیابی تعادل و هماهنگی عضلات؛ تکرار معاینات هر ?? دقیقه ( در کنار زمین) تا رفع کامل علایم و بعد می‌توان اجازه برگشت به رقابت را داد؛ اگر طی ?? دقیقه علایم برطرف نشود، نباید به ورزشکار اجازه بازگشت به رقابت داده شود و باید به اورژانس ارجاع شود.

● علل آسیب‌های مغزی در ورزشکاران

سابقه آسیب قبلی به سر یک فاکتور مهم برای ابتلا به یک صدمه مغزی پایدار محسوب می‌شود. خطر ابتلا به یک آسیب و اختلال پایدار مغزی در کسی که دچار آسیب جدید شده و قبلاً یکبار دیگر هم سابقه آسیب به سر را داشته است حدود ۴ تا ۵ برابر است، استفاده نکردن از محافظ‌های دهانی، کلاه محافظ نامناسب و استعداد ژنتیکی که سبب می‌گردد در دو فرد با صدمه یکسان یکی دچار اختلال پایدار شود و دیگری نشود. سندرم ناشی از ضربه سر، خود را به صورت بروز علایم طولانی مدت به دنبال ضربه سر نشان می‌دهد. این علایم که امکان دارد مدتها بعد از ضربه به سر ادامه پیدا کند، عبارتند از: سر درد، گیجی، اختلال حافظه، نبود یا کاهش میل جنسی، اختلال تعادل و حساسیت به نور و صدا و اختلال در تمرکز و گاهی افسردگی و اضطراب. اغلب ورزشکارانی که دچار ضربه به سر می‌شوند، طی ۲۴ تا ۴۸ ساعت علایم‌شان بهبود می‌یابد و معمولاً درصورت دچار شدن به سردرد، سردردشان طی دو تا چهار هفته بهبود می‌یابد.

● بازگشت به تمرین

ملاک‌های اصلی برای بازگشت به رقابت و تمرینات ورزشی متعدد و متفاوتند ولی به طور کلی می‌توان به موارد زیر اشاره کرد: زمانی که تمامی علایم آسیب رفع شوند، بازگشت کامل حافظه و تمرکز مناسب، و نبود علایم در تست‌های تحریکی (یک سری تست‌های ورزشی که سبب افزایش فشار خون و ضربان قلب می‌شوند و فرد نباید در حین انجام این تست‌ها دچار علایم شود). منظور از رفع کامل علایم هم بهبود هرگونه ناپایداری هیجانی (خنده ناگهانی یا ناراحتی ناگهانی)، بهبود اختلالات خلقی به دنبال ضربه (افسردگی) و بهبود توجه و تمرکز است.

● آینده چگونه خواهد بود؟

اغلب ورزشکارانی که دچار ضربه سر و علایم مغزی به دنبال آن می‌شوند می‌توانند بدون هر گونه عارضه‌‌ای به میادین رقابت و مسابقه بازگردند. از آنجا که بسیاری از صدمات خفیف وارد به سر توسط ورزشکار به مربی یا پزشک گزارش نمی‌شود، پیش آگهی کلی صدمات وارده به سر مشخص نیست. شرایطی شبیه به آلزایمر در ۱۵ درصد از افرادی که به طورحرفه‌‌ای به بوکس می‌پردازند، دیده شده است. خوشبختانه این امر در سایر ورزش‌ها نادر است. مرحله حاد ضربه می‌تواند تا حدود ? ماه برای فرد سردرد ایجاد کند. یعنی فردی که ضربه به سر داشته، می‌تواند تا ? ماه بعد همچنان سردرد احساس کند اما معمولا ظرف همین ? ماه بهبود می‌یابند. یعنی نمی‌توان سردرد حال حاضر خود را به ضربه‌ای که ۱۰ سال پیش به سر وارد شده نسبت داد. اگر سردرد به علت ضربه باشد، معمولا حداکثر ظرف مدت ? ماه خوب می‌شود.

● تاثیر ضربات واردشده به مغز

بعضی شواهد نشان می‌دهند که آسیب‌های مکرر مغزی، چه با بیهوشی و چه بدون آن، سبب نوع خاصی از صدمات مغزی شده و سبب کاهش توانایی انجام فعالیت فرد می‌شود. اگر چه یک ضربه می‌تواند شدیدتر از دیگری باشد. اما هیچ ضربه‌‌ای جزیی و ناچیز تلقی نمی‌شود و در حقیقت اثر هر ضربه‌‌ای روی اثر ضربات قبلی اضافه خواهد شد. ضربات بسته به سر سبب اعمال فشار‌های پاره کننده‌‌ای برفیبرهای عصبی و نورون‌ها می‌شود که در ضربات جانبی بسیار خطرناک‌تر است. پارگی عروق خونی درمغز سبب ایجاد خون‌ریزی مغزی و یا بین مغز و پرده‌های پوشاننده آن خواهد شد.

استفاده از وسایل محافظتی دست و پا سبب کاهش شدت ضربه به مغز خواهد شد، اما احتمال پارگی رشته‌های عصبی را افزایش خواهد داد. ضربات مغزی که به فراموشی، اختلال درک زمان و مکان و به ویژه از دست رفتن سطح هوشیاری منجر شوند، مانع ادامه مسابقه می‌شوند. ضربات منفرد یا مکرر به سر، سبب غیر قابل کنترل شدن تشنج و یا ایجاد آن نمی‌شوند، اما بهتر است که به علت وجود خطرات بالقوه، از ضربه زدن به سر خودداری شود.

● ضربه مغزی از خفیف تا شدید

به طور کلی می‌توان آسیب‌های ناشی از ضربه وارده به مغز را به سه دسته تقسیم کرد:

▪ ضربه مغزی خفیف؛ که عبارت است از کاهش سطح هوشیاری به مدت ۵ دقیقه یا کمتر با نمره ملاک کومای گلاسکو ۱۵ (پزشکان اغلب این شاخص را برای نشان دادن دامنه آسیب و احتمال بازیافت آن به کار می‌برند. نمره بالا نشان‌دهنده ابتلای خفیف و نمره پایین نشان‌دهنده شدت بالاست). نمره کمای ۱۳ تا ۱۵ که به فراموشی به مدت کمتر از یک ساعت پس از وقوع ضربه می‌انجامد. یعنی ناتوانی فرد در ذخیره یا حفظ اطلاعات جدید در ذهن پس از وارد شدن ضربه سر رخ می‌دهد.

▪ آسیب مغزی متوسط؛ عبارت است از کاهش سطح هوشیاری برای بیشتر از ۵ دقیقه و کمتر از ۶ ساعت با نمره کمای گلاسکو تا ۱۲ و فراموشی به مدت ۱ تا ۲۴ ساعت پس از ضربه.

▪ آسیب ضربه‌‌‌ای مغزی شدید؛ عبارت است از کاهش سطح هوشیاری بیشتر از ۶ ساعت و یا بیش از آن با نمره کمای گلاسکو ۳ تا ۸ و یا فراموشی به مدت ۲۴ ساعت بعد از ضربه.

دکتر هومن خلیقی