رفتارهای تربیتی پیامبر اعظم ص

آنچه از نظرتان می گذرد مروری است گذرا بر رفتارها و شیوه های تربیتی رسول اكرم ص كه با استناد به برخی آیات, احادیث و نمونه های عینی از زندگی آن حضرت مورد بررسی قرار گرفته است با هم آن را می خوانیم

آنچه از نظرتان می گذرد مروری است گذرا بر رفتارها و شیوه های تربیتی رسول اكرم(ص) كه با استناد به برخی آیات، احادیث و نمونه های عینی از زندگی آن حضرت مورد بررسی قرار گرفته است. با هم آن را می خوانیم.

پیش از طلوع آفتاب اسلام مردم در سرتاسر جهان از شرق تا غرب و از شمال تا جنوب در وضع تأسف باری زندگی می كردند. اگر چه تمام ملت ها در این امور وضعی یكسان نداشتند ولی آنچه مسلم است در انحراف های فكری، انحطاط اخلاق و سنت های غلط اجتماعی و پندارهای موهوم و ناشایست و... وضعی مشابه هم داشتند.

در این میان شبه جزیره عربستان نیز از این امر مستثنی نبود. مردم عرب در لجنزاری از فساد و تباهی می زیستند و در محیطی سرشار از بدآموزی ها و یغماگری ها رشد كرده و خوی توحش در آنان اثر كرده بود و خرافات و اوهام در اعتقاد و اندیشه شان ریشه دوانیده بود.

پیامبر(ص) در چنین جامعه ای به رسالت مبعوث گردید؛ محیطی كه امیر مؤمنان در وصف آن می فرماید: «خداوند متعال محمد(ص) را تبلیغ كننده برای عالمیان و امین برای فرستادن قرآن و رسالت مبعوث نمود در آن حال شما گروه عرب دارای بدترین دین بودید و در بدترین جامعه زندگی می كردید. در میان سنگ های سخت و مارهای ناشنوا مسكن داشتید، آب های تیره می آشامیدید و غذای خشن می خوردید و خون های یكدیگر را می ریختید و از خویشاوندان خود قطع رابطه می نمودید. بت ها در میان شما (برای پرستش) نصب شده و گناهان و انحراف ها سخت به شما بسته بود.»(۱)

نبی مكرم اسلام(ص) از همین مردم، امتی نمونه ساخت. وی با آبیاری نهال خوبی ها كه ریشه در فطرت آنها داشت سلمان ها، ابوذرها، مقدادها، بلال ها و سمیه هایی را تربیت نمود كه همه، شاگردان كلاس این مكتب اند.

با ورق زدن صفحات تاریخ و مقایسه عرب قبل و بعد از اسلام، ذهن با این سؤال درگیر می شود كه به راستی پیامبر(ص) در تربیت و ساختن انسان های بزرگ از چه شیوه هایی استفاده كرده است؟

برای پاسخگوئی به این سؤال بخشی از شیوه های تربیتی پیامبر اكرم(ص) را مورد بررسی قرار می دهیم.

البته این شیوه ها اصول ثابتی هستند كه در هر دوره و زمانی می توانند مورد استفاده قرار گیرند و ما اگر امروز هم از شیوه های پیامبر مكرم اسلام(ص) در تربیت انسان ها بهره بگیریم می توانیم بهترین انسان ها را بسازیم.

معرفی پیامبر(ص) در قرآن كریم بعنوان اسوه و الگوی نیكو (اسوه حسنه) نیز به همین معناست كه ما امروزه سیره آن مرد الهی و رهبر موفق تاریخ را سرلوحه كار خود بویژه در موضوع تربیت قرار دهیم.

● تقویت ایمان به خدا

پیامبر(ص) آمده است تا انسان را كه از اصل و گوهر خویش دور مانده به فطرتش بازگرداند(۲) و به او بگوید كه فكر كن! از كجا آمده ای آمدنت بهر چه بود و به كجا می روی؟ عظمت هستی را به او متذكر شود و این كه این جان بیهوده آفریده نشده است. با ارائه معجزاتی بر اطمینان انسان ها به سخنان كاملا مبتنی بر فطرت و عقل او بیافزاید. موتور فكر انسان را روشن كند و به او شناخت و آگاهی دهد. تا در نتیجه انسان به فطرتش نظر افكند و به خدای یگانه ایمان آورد و با تفكر و شناخت بیشتر بر ایمانش افزوده شود و از این ایمان، عشق و محبتی فراگیر ایجاد شود و او را به حركت به سوی كمال و خوبی ها وادارد. «والذین امنو اشد حبا لله» (بقره/۱۶۵) و با این عشق و ایمان به خدا هر مسیر سخت و ناهمواری را با شیرینی و سرمستی به سوی دوست بپیماید.

● اخلاق عظیم

پیامبران آمده اند تا در مسیر تعالی و تكامل زندگی مادی و معنوی بشر، اخلاق و فضائل اخلاقی را نهادینه كنند تا انسان در چهارچوب فضائل و محاسن اخلاقی قله های سعادت و پیروزی را فتح كند و در فضای معطر محاسن و مصفای اخلاق در جامعه، به كمال مطلوب رسد. پیامبر خاتم(ص) نیز اساس بعثت خویش را تكمیل والائی های اخلاق معرفی می كند و می فرماید: «انما بعثت لاتمم مكارم الاخلاق؛ (۳) همانا من برای تكمیل والائی های اخلاق برانگیخته شدم.»

همچنین بنا بر اصلی اخلاقی و روان شناختی كه مربی باید عامل به آنچه خود می گوید باشد پیامبر(ص) نه تنها متخلق به اخلاق حسنه بود بلكه به فرموده قرآن دارای خلق عظیم بود. قرآن كریم پیامبر(ص) را به داشتن چنین خلق و خویی می ستاید و می فرماید: «انك لعلی خلق عظیم؛ (قلم/۴) تو ای پیامبر سجایای اخلاقی عظیمی داری.»

این آیه شریفه هر چند فی نفسه و بخودی خود، حسن خلق رسول خدا را می ستاید و آن را بزرگ می شمارد، لكن با در نظر گرفتن خصوص سیاق، بخصوص به اخلاق پسندیده اجتماعیش نظر دارد، اخلاقی كه مربوط به معاشرت است از قبیل استواری بر حق و صبر در مقابل آزار مردم و خطاكاری های اراذل و اوباش و عفو و اغماض از آنان و سخاوت و مدارا و تواضع و امثال اینگونه مسائل اخلاقی.(۴)

و اینچنین است كه رسول الله(ص) در سایه خلق عظیم، بار مسئولیت و مدیریت و رهبری جامعه را به ساحل مقصود می رساند و نابسامانی ها را با اخلاق نیك خویش سامان می دهد.

● نرمخویی و خوش رفتاری با دیگران

لازمه رهبری جامعه اسلامی اجرای احكام و قوانین با صلابت و قاطعیت است بخصوص در مواردی كه خشونت و تصمیم قاطع در قطع ریشه های فساد سازنده است.

این صفت از صفات بارز رسول الله(ص) بود اما نه در همه جا و در برابر هركس. او «اشداء علی الكفار رحماء بینهم»(فتح/۹) بود با دشمنان سرسخت و با مسلمانان و مؤمنان مهربان و خوش رفتار بود. آن حضرت با ملایمت و حسن خلق، مردم را با دین اسلام آشنا می كرد به طوری كه مسلمانان شیفته نرمخویی، ملایمت و خوش رفتاری او بودند.

پیامبر اعظم(ص) با دوستان و مؤمنان با شادابی و نشاط و رویی گشاده معاشرت داشت در حالی كه آنچه را كه از مشكلات صعب و سخت رسالت و هدایت جامعه بر دوش داشت و اندوه و نگرانی خویش را در قلبش نگاه می داشت.

پیامبر اكرم(ص) در پرتو رحمت الهی با مؤمنان و مسلمانان با ملایمت و نرمی رفتار می نمود. خداوند در قرآن كریم خطاب به پیامبر می فرماید: «فبما رحمه من الله لنت لهم و لو كنت فظا غلیظ القلب لانفضوا من حولك؛ (آل عمران/ ۱۵۹) حسن اخلاق و مهربانی تو با مردم رحمتی از جانب خداوند است، و اگر تندخو و سخت دل بودی مردم از اطراف تو پراكنده می شدند.»

● مشورت با دیگران

یكی دیگر از ویژگی های پیامبراكرم(ص) كه نشان از زیبایی سلوك حضرتش دارد مشورت با دیگران است. آن حضرت از این رهگذر علاوه بر توجه به پرورش شخصیت افراد طبقات مختلف جامعه با در نظر گرفتن افكار و اندیشه های موافق و مخالف، از توانایی های روحی و فكری آن ها بهره مند می شد. پیامبر مكرم اسلام با بكار بستن این اصل تربیتی- مشاوره گرفتن در امور مختلف- می آموزد كه از این طریق می توان بر كشتی مطمئن نشست و از میان امواج پرتلاطم دریای زندگی به ساحل نجات رسید.

مورخین و مفسرین اسلامی یكی از صفات پیامبر را در مسند مدیریت، كثرت مشاوره دانسته اند و گفته اند: «كان رسول الله كثیرالمشاوره لاصحابه؛(۵) سیره پیامبر چنین بود كه با اصحاب خود زیاد مشورت می كرد.»

نكته قابل توجه اینكه پیامبر عالیقدر اسلام علی رغم اینكه با منبع لایزال علم و قدرت الهی از طریق وحی ارتباط داشت نیازی به مشورت و دریافت رأی دیگران نداشت اما شیوه آن حضرت جنبه آموزشی داشت تا جامعه اسلامی بیاموزد باید به آراء و افكار دیگران احترام گذاشت و اهمیت این موضوع تا حدی است كه خداوند پیامبر خویش را به مشورت فرمان می دهد: «وشاورهم فی الامر؛ (آل عمران/۱۵۹) ای پیامبر! در كارها با مسلمانان مشورت بنما.»

● تواضع و فروتنی

تواضع و فروتنی از جمله صفات بزرگ و انسانی پیامبر(ص) و بی شك یكی از عوامل تأثیرگذار در تقویت محبوبیت حضرتش در میان مردم بود. چون مظهر كمالات است و دارای خلق عظیم و تمام ارزش های انسانی در او تبلور یافته است. او با وجود اینكه برترین است نه تنها خود را فوق دیگران نمی بیند بلكه با الهام از این رهنمود وحی؛ «و اخفض جناحك لمن اتبعك من المؤمنین»(شعراء/۱۵) بال های تواضع و فروتنی خویش را بر مؤمنین و پیروان خود می گستراند.

رفتار متواضعانه رسول خدا به گونه ای بود كه چون وارد مجلسی می شد در نزدیك ترین جای محل ورود خود می نشست.(۶) رسول خدا كراهت داشت كسی برای وی به پا خیزد و مردم نیز از این جهت جلو پای آن حضرت بلند نمی شدند، ولی هنگام رفتن، آنان با حضرتش برمی خاستند و همراهش تا در منزل می آمدند.(۷)

ابوذر غفاری(رحمه الله) می گوید: رسول خدا در میان اصحابش می نشست، اگر ناشناسی می آمد نمی دانست پیامبر كدام است تا آن كه می پرسید. از پیامبر(ص) درخواست كردیم تا جایگاهی اختیار كند كه اگر ناشناسی وارد شد حضرت را بشناسد. آن گاه سكویی از گل بنا كردیم حضرت بر آن می نشست و ما نیز گرد او می نشستیم.(۸)

همچنین با بردگان بر روی زمین غذا خوردن، سوار شدن بر چهارپا كه تنها پلاسی بر پشت آن قرار داشت، دوشیدن گوسفندان با دست، پوشیدن لباس پشمی خشن و سلام كردن بر كودكان سنت و روش او بود.»(۹)

● رأفت و رحمت

یكی دیگر از ویژگی هایی كه در سیره نبوی به عنوان اخلاق فردی آن حضرت مورد توجه می باشد دوستی و مهربان بودن ایشان با مردم است. پیامبر عظیم الشأن اسلام(ص) بدون هیچ چشم داشت مادی چنان مردم را از دل و جان دوست می داشت و به آنان مهربانی می نمود كه وقتی درد و رنجی بر آنان وارد می شد آن را بر روح و جان خویش احساس می كرد. خداوند در بیان این صفت پیامبر می فرماید: «رسولی از خود شما به سویتان آمده كه رنج های شما بر او سخت و بر هدایت شما اصرار دارد و با مؤمنان رئوف و مهربان است.»(توبه/ ۱۲۸)

نكته زیبایی كه در این آیه مشاهده می شود این است كه خداوند دو صفت خویش یعنی «رئوف و رحیم» بودن را برای پیامبر خاتم آورده است چنان كه در آیاتی از قرآن آمده است: «ان الله رئوف رحیم»(نور/۲۰) و این شدت رأفت و رحمت پیامبر را می رساند.

درسی كه از رفتار پرمهر پیامبر اسلام می آموزیم این است كه به مسلمانان محبت داشته باشیم و از روی عشق و علاقه با آنان بر گرد محور ایمان جمع شویم زیرا بر هر مؤمنی لازم است كه دوستی و دشمنی او براساس دین باشد، مؤمنان را دوست داشته باشد و منكران دین را دشمن بدارد.

● احترام به كودكان

امروزه در علوم تربیتی مباحثی مبسوط درباره شخصیت دادن به كودك مطرح می گردد. توجه به این امر كه سبب رشد و شكوفایی استعدادهای كودك و بالا بردن كرامت و بارور شدن گوهر انسانی او می شود عاملی جهت ساختن انسان هایی فرزانه می شود.

رسول مكرم اسلام(ص) نیز با لحاظ كردن این مهم می فرمایند: «اكرموا اولادكم؛(۱۰) به كودكان خود احترام بگذارید.» حضرتش با وجود عظمت و شخصیتی كه داشت در سلام كردن به كودكان پیشی می گرفت و با آنان مهربانی می نمود(۱۱) و معتقد بود كه هر كس با كودك سر و كار دارد باید كودكانه رفتار كند. (۱۲) چنان كه حسنین (علیهماالسلام) را بر دوش خود سوار می كرد و می فرمود: «خوب مركبی دارید و شما سواركاران خوبی هستید.» (۱۳)

● عدالت در تربیت

از دیگر شیوه های تربیت پیامبر رفتار عادلانه بود. مثلا پدری كه دو كودك را همراه خود نزد پیامبر آورده بود و یكی را می بوسید و به دیگری بی اعتنایی می كرد آن حضرت برآشفت و فرمود: «فهلا ساویت بینهما؛ (۱۴) چرا در ابراز محبت نسبت به فرزندانت به طور یكسان رفتار نكردی؟!»

● احترام به زنان و توجه به حقوق آن ها

در طول تاریخ در جوامع مختلف بر اثر سنت های غلط اجتماعی و جهل ملت ها، به جنس زن ظلم های فراوانی شده است. اما با ظهور اسلام و توجه خاص اسلام و شخص پیامبر به زن وی تشخص و منزلت یافت و حیات دوباره ای در كالبدش دمیده شد. (۱۵)

رسول الله(ص) با الهام از وحی الهی بسترهای رشد و بالندگی را در زندگی زنان گسترد و آنان را از ذلت ها، بی هویتی ها، تحقیرها، محدودیت ها و بردگی نجات بخشید به گونه ای كه زنان همدوش مردان آزادانه و با حفظ حرمت و كرامت خویش در اجتماع حضور یافتند. با نگاه برابری بین زن و مرد در كسب دانش و بهره وری از هنرها و تعدیل عواطف و تمایلات و ایجاد مصونیت در عین میدان داری در عرصه های گوناگون، توان نهادینه كردن جامعه زنان را آشكار نمود. در زمان شكوفایی نظام سیاسی و اجتماعی رسول الله(ص)، زنان همانند مردان در میدان های فضیلت به مسابقه پرداختند و در بسیاری از این بسترها گوی سبقت را ربودند. (۱۶) پیامبر اكرم(ص) در آخرین وصیت های خود به مردم در حجه الوداع درباره همسران فرمودند: «ای مردم! زنان شما بر شما حقی دارند و شما نیز بر آنان حقی دارید... و من به شما سفارش و وصیت می كنم كه به زنان نیكی كنید. زیرا آنان امانت های الهی در دست شما هستند و با قوانین الهی بر شما حلال شده اند. (۱۷)

● كلام آخر

بی شك پرداختن به زیبایی های روش های تربیتی پیامبر اعظم(ص) در این مجال محدود، گنجاندن دریا در كوزه ای است. ولی امید است همین اندك، ذائقه جویندگان حقیقت را شیرین نماید و تشنه كامان حقیقت با تأسی به سیره، سلوك و رفتارهای تربیتی پیامبر عظیم الشأن اسلام این الگو و اسوه بی نظیر تاریخ بشریت در عصر كسادی بازار ایمان، جان ها و فطرت های زلال خویش را از شراب طهورش سرمست كنند.

سیده سهله تقوی

پانوشت ها:

۱- نهج البلاغه، خ ۲۶

۲- ناظر به این سخن از مولای متقیان امام علی(علیه السلام) كه می فرمایند: «فبعث فیهم رسله، و واثر الیهم انبیاء...» ر، ك: نهج البلاغه، خطبه ۱

۳- نور الثقلین، ج ۵، ص ۹۲: كنزالعمال، خ ۵۲۱۷

۴- المیزان، ج ۲۰، ص ۵۰

۵- تفسیر جلالین، ص ۹۴

۶- مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۲۵

۷- مستدرك الوسائل، ج ۲، ص ۱۱۲

۸- مكارم الاخلاق، ج ۱، ص ۱۵

۹- محجه البیضا، ج ۱۶، ص ۹۸

۱۰- وسائل، ج ۱۵، ص ۱۹۵

۱۱- محجه الیضا ج ۲، ص ۳۶۶

۱۲- وسائل، ج ۵، ص ۱۲۱

۱۳- بحارالانوار، ج ۴۳، ص ۲۸۶

۱۴- مكارم الاخلاق، ص ۱۱۳

۱۵- اقتباس از سخنان مقام رهبری، زن ریحانه آفرینش، ص ۶۱

۱۶- رك، رسول الله(ص) الگوی زندگی، حبیب الله احمدی، ص ۲۳۱، انتشارات فاطیما

۱۷- سیره ابن هشام، ج ۴