نقش با تصاویر تشبیهی رمزی

جدای از مجموعه عناصر خطّی که در دوره‌ی فاطمی، در تزیینات به شیوه‌ی متمایز اسلامی، مورد عنایت خاص قرار گرفته بود. تعدادی از این نوع تزیینات در قید و بند قرار نگرفته و همچنان …

جدای از مجموعه عناصر خطّی که در دوره‌ی فاطمی، در تزیینات به شیوه‌ی متمایز اسلامی، مورد عنایت خاص قرار گرفته بود. تعدادی از این نوع تزیینات در قید و بند قرار نگرفته و همچنان استوار ایستاده بودند، مانند تزیینات با تصاویر موجودات زنده که شامل تصویر انسان و حیوان است و تزیین‏‌کنندگان این دوره از شیوه‌‏های خاص، در مکان‏‌های مختلف استفاده کردند.

البته به جز مکان‏‌های مذهبی که بدون شک، در این مکان‏‌ها، چیزی در این مورد، یافت نمی‌‏شود. اسناد تاریخی، به کرّات از این تصاویر یاد می‌‏کنند. همچنان‏‌که موزه‏‌ها، تعداد زیادی از این‌‏ها را در خود نگهداری می‌‏کنند.

بیشترین نمونه از این مجموعه‌‏ها، قطعات چوبی تراشیده شده است که در موزه‌ی عربی قاهره نگهداری می‌‏شود و به عنوان قطعه‌‏ای از یکی از کاخ‌‏های دوره‌ی فاطمی به شمار می‌‏رود. در این‏‌گونه قطعات تزیینی اشیایی مانند مدال‏‌هایی را می‌‏یابیم که به‌‏وسیله‌ی دو نوار مشبک احاطه شده که مجموعه‌‏ای از تصاویر و اشکال به‏‌صورت برجسته، اعم از تزیینات گیاهی و بافته شده، آن را در بر گرفته است.

این اشکال در واقع اشباح نیست، بلکه تصاویری زنده است که رنگ و حرکت و خطوط آن به وضوح پیداست و مناظری چون شراب‏‌خواری، موسیقی، رقص، شکار، مبارزه و مسافرت را مجسم می‌‏کند. موضوعات این تابلوها عبارت بود از زندگی، لهوولعب، ورزش که بزرگان قصر آن را انجام می‌‏دادند و یا حداقل نمونه‌ی بارزی از زندگی اُمرا و بزرگان بود که از شرق، به کاخ‌‏های اسلامی راه یافته بود.

بدون شک، اکثر این اشکال و مجموعه‌‏ها، ریشه‌‏ای عراقی یا فارسی دارند و تصاویر این حیوانات با گونه‌‏های آسیایی، نسبتی دارند خصوصاً مجموعه‏‌هایی از تصاویر حیوانات وحشی که حیوانی را گرفته و یا از پشت او را بر زمین می‌‏زنند.

شاید، شناخت منبع اصلی این حیوانات کار بسیار دشواری باشد، اما نسبت به بقیه‌ی عناصر زینتی فاطمی این‏‌گونه نیست، پس تمدن مصر در قرن یازدهم و دوازدهم چگونه توانست، یک اسلوب خطّی به دست آورده و به مبادی این شبکه‌‏های هندسی و عناصر تزیینی گیاهی دست یابد؟

این سخن دردآور است که گفته می‌‏شود، هنرمندان مسلمان برای خلق یک شکل از این نقش‏‌ها، دریاها و اقیانوس‌‏های زیادی را در نوردیده‏‌اند. مثال بارز، در مورد تصویرهای زنده متداخل در تزیینات، به ما در کاخ گرانادا، در اسپانیا، می‌‏توانیم ببینیم.

کاخی که بنونصر آن را ساخته است. به علاوه نکته‌ی قابل‌توجه در مورد چشمه‌ی معروف آن این است، که تصویر اشخاص موجود در برج زنان که به وضوح به تصویر کشیده شده است، از کارهای دوره‌ی اسلامی به شمار می‌‏رود. بی‌‏مناسبت نیست که در این‏‌جا اضافه نماییم.

این‏‌گونه کارهای تقلیدی در مورد عناصر خطّی، در دوره‌ی موحدی آشکار گشته است که ابتدا از قرن سیزدهم، در ساختمان‏‌های کاخ‌‏ها آشکار شد و ما می‌‏توانیم نام این‌‏گونه تزیینات را شبکه‌‏های معماری بگذاریم که از قوس‌‏ها و چندضلعی‌‏های معینی تشکیل شده و در مقابل یکدیگر قرار گرفته‌‏اند.

شبیه آن‏‌چه در گلدسته‌‏ها با آن برخورد می‌‏کنیم و نسبت به کاشی‌‏های تزیینی مثلثی شکل، برتری دارد.

نویسنده : دکتر عفیف البهنسی

مترجم : محمود پورآقاسی