فراز و فرود نقد ادبی

نقد ادبی در غرب از فراز و فرودی، فراوان برخوردار بوده است. گاهی این فراز و فرودهای نابجا بوده است که این ژانر را تا مرز افول و فراموشی هدایت کرده است. نقد ساختاری نقد جامعه‌شناسی، …

نقد ادبی در غرب از فراز و فرودی، فراوان برخوردار بوده است. گاهی این فراز و فرودهای نابجا بوده است که این ژانر را تا مرز افول و فراموشی هدایت کرده است. نقد ساختاری نقد جامعه‌شناسی، نقد روان‌شناسی، نقدی ساختارگرایانه و فرمالیستی!

آنچه درباره نحوه پرداختن فرمالیست‌ها به شکل اهمیت دارد این است که روش آنان واجد ماهیتی تحلیلی است و نه صرفاً توصیفی. منتقدی که در بررسی شکل اثر به توصیف بسنده کند، تبحر وافری در یافتن صنایع لفظی و معنوی از خود نشان می‌دهد، یا به تفصیل استدلال می‌کند که بنا به کدام ادله، قطعه شعری که او بررسی کرده است، واجد ویژگی‌های غزل است یا قصیده و نه- مثلاً- رباعی، اما از یافتن رابطه‌ای انداموار بین این ویژگی‌ها و نحوه پرداخته شدن مضمون شعر در آن قالب (ساختار) عاجز می‌ماند. متقابلاً منتقد فرمالیست وقتی به توصیف نوع شعر یا صنایع ادبی آن بپردازد مآلاً پیوندی بین این قبیل توصیف‌ها و جنبه تحلیلی نقد خود برقرار می‌کند. بررسی نقدی که چنین منتقدی می‌نویسد نشان می‌دهد که حلقه واسط بین این دو جنبه در تحلیل او، شکل شعر است. بروکس در مقاله‌ای با عنوان استعاره و سنت می‌نویسد که منتقد برای سنجش بجا بودن یا نبودن کاربرد صنایع ادبی شعر، فقط می‌تواند به یک روش متوسل شود، بدین ترتیب که ببیند آیا هر یک از آن صنایع نقشی در تأثیر کلی شعر دارند یا خیر. به گمان او، شعری واجد ارزش‌های ادبی است که صنایع لفظی و معنوی صرفاً به منظور زینت آن به کار نرفته، بلکه ماهیتی کارکردی (Functional) داشته باشند، به گونه‌ای که حذف آنها موجب زایل شدن خود شعر شود.

بدین ترتیب، فرایند نقد فرمالیستی با بررسی واژه شروع می‌شود که ملموس‌ترین تبلور شکل است. در این بررسی هم معانی مستقیم و هم‌معانی ضمنی واژه‌ها باید مورد توجه منتقد قرار گیرد تا از این طریق، ابهام یا دلالت‌های چندگانه متن آشکار شود. منتقد سپس باید پیوند واژه‌ها در متن را بررسی کند تا به ساختار اثر برسد. این مرحله از نقد تا حدود زیادی می‌تواند خصلتی زبان‌شناختی داشته باشد.