نکته هائی درباره غذا و تغذیه از دیدگاه اسلام

تغذیه و سلامت رویکردهای جدید دانش تغذیه, نمونه هائی از رهنمودهای تغذیه ای اسلام در زمان ما که تقریباً هر روز و هر ساعت آن با پیشرفت هائی در زمینه علوم همراه است, شاید بهتر از هر زمان دیگر بتوانیم درباره اهمیت تغذیه در تأمین سلامت یا نقش تغذیه نامناسب در پیدایش بیماری ها, توضیح بدهیم, اما به هر حال هم در گذشته و هم در حال و آینده این باور, وجود داشته و خواهد داشت که نقش تغذیه در سلامت, نقشی بی مانند و استثنائی است

تغذیه و سلامت رویکردهای جدید دانش تغذیه، نمونه‌هائی از رهنمودهای تغذیه‌ای اسلام در زمان ما که تقریباً هر روز و هر ساعت آن با پیشرفت‌هائی در زمینه علوم همراه است، شاید بهتر از هر زمان دیگر بتوانیم درباره اهمیت تغذیه در تأمین سلامت یا نقش تغذیه نامناسب در پیدایش بیماری‌ها، توضیح بدهیم، اما به هر حال هم در گذشته و هم در حال و آینده این باور، وجود داشته و خواهد داشت که نقش تغذیه در سلامت، نقشی بی‌مانند و استثنائی است.

انسان سالم کیست؟

سازمان جهانی بهداشت، تنها نبودن بیماری یا ناتوانی را برای این‌که به کسی سالم گفته شود کافی نمی‌داند و معقتد است شخص سالم کسی است که نه تنها بیماری یا ناتوانی ندارد، بلکه از آسایش جسمی، روانی و اجتماعی نیز برخوردار است. توجه به این‌که انسان یک موجود متفاوت با حیوانات است و امتیاز اصلی انسان در این تفاوت، جنبه معنوی و روحی او است، به آدم می‌آموزد که علاوه بر جنبه‌ٔ جسمی، روانی و اجتماعی، باید به جنبه روانی و معنوی نیز توجه داشت. اتفاقاً اهمیت این جنبه روحی و معنوی برای یک انسان خداشناس، نه تنها از سایر جنبه‌ها کمتر نیست بلکه اهمیت بیشتری دارد و کوشش می‌کند با الهام از اعتقادات خود، درباره رفتارها، از جمله رفتار تغذیه‌ای خود تصمیم بگیرد.

تغذیه در طب قدیم ما:

در طب سنتی ما که میراث هزاران سال تجربه، تحقیق و ارتباط علمی با ملل مختلف است، اساس سلامت انسان را در تعادل میان اخلاط چهارگانه (بلغم، صفرا، سودا، خون) می‌دانستند و این موضوع را با سنجش آثار این اخلاط در بدن (یعنی گرمی، سردی، تری، خشکی) مورد بررسی قرار می‌دادند. بد نیست یادآوری کنیم که این کلمات، جنبه سمبولیک و اشاره‌ای دارد و شاید اگر امروز می‌خواستند در این موارد توضیح بدهند از کلمات دیگری استفاده می‌کردند و باز شاید به همین دلیل، کسانی‌که فقط به ظاهر کلمات توجه کرده‌اند، گمان کرده‌اند که پیشینیان، موهوماتی را به‌عنوان طب مطرح کرده‌اند و امروزه نمی‌توان آنها را قابل قبول دانست.به هر حال نکته‌ای را که می‌خواستیم در این‌جا ذکر کنیم این بود که اساس تأمین سلامت، در طب قدیم بر شش موضوع استوار بود که به آنها ”سته ضروریه“ می‌گفتند و به اعتباری مهم‌ترین آنها تغذیه بود، زیرا اخلاط چهارگانه را محصول تغییرات غذا در بدن می‌دانستند و به‌عبارت دیگر، نحوه تغذیه انسان، در سلامت و بیماری نقش اصلی را داشت و حتی برای درمان بیماری‌ها، تلاش اصلی بازگرداندن وضعیت تعادل اخلاط و سپس برطرف کردن عامل بیماری یا عوارض بیماری بود.

دانش امروز و تغذیه:

امروزه حرف‌های گفتنی بسیار زیادی برای نقش تغذیه در سلامت و بیماری داریم، اگر چه هنوز بعضی‌ها نتوانسته‌اند از این یافته‌های علمی، استفاده درستی کنند اما به هر حال، واقعیت سرجای خودش هست.تقریباً تا دو دهه قبل، کتاب‌های تغذیه به‌طور کلی روی موادمغذی موجود در غذاها (نوترینت‌ها) تأکید بسیار داشتند یعنی با تقسیم‌بندی موادمغذی به دو گروه ریزمغذی‌ها (میکرونوترینت‌ها مثل ویتامین‌ها و موادمعدنی) و درشت مغذی‌ها (مثل پروتئین‌ها، چربی‌ها، موادقندی و نشاسته‌ای) سعی می‌کردند به‌نحوی، همه مسائل تغذیه را با آنها بررسی کنند یا توضیح دهند، اما پیشرفت‌های علمی به ما آموخته است که واقعاً تکیه به این تقسیم‌بندی و محدود شدن بررسی‌ها به آنها، کار درستی نیست.چه بسیار ترکیباتی که به مقدار بسیار اندک ممکن است در موادغذائی وجود داشته باشند که در این تقسیم‌بندی نمی‌گنجند اما اثرات مهمی بر سلامت یا بیماری می‌گذارند و چه بسیار ترکیباتی که ممکن است ظاهراً آنها را زیان‌بخش و مزاحم بدانیم اما وجود همین ترکیبات در بعضی غذاها منافع خاص و ارزشمندی برای انسان دارد.به‌ خاطر داریم چهل سال پیش، گاهی در دل می‌گفتم خدایا، تو که در غلات، حبوبات، مقداری آهن قرار داده‌ای، چرا در کنار این ماده ضروری، مواد مزاحمی مثل فیتات و فسفات که در جذب آهن، اختلال ایجاد می‌کند نیز آفریده‌ای؟ یا در بعضی سبزیجات مثلاً کلم، سیر و غیره تیوسیانات قرار داده‌ای که برای جذب ید مزاحمت ایجاد می‌کند؟ اما حالا با اطلاعات علمی روز، استغفار می‌کنم که نمی‌دانستم همین مواد به ظاهر مزاحم نقش‌های ویژه‌ای در خنثی کردن رادیکال‌های آزاد مثبت و پیشگیری از سرطان‌ها و مشکلات دیگر دارند، لذا خداوند حکیم این‌گونه صلاح‌دیده است که موادغذائی در طبیعت، تنها مجموعه‌ای صرفاً مرکب از چند ماده مغذی نباشد.خوشبختانه در زمان ما، بسیاری از محافل علمی تغذیه به این حقیقت باور پیدا کرده‌اند که بهتر است به‌جای بررسی انحصاری در مواد مغذی (نوترینت‌ها) باید به ماده غذائی (نوتراسوتیک) هم نگاه همه‌جانبه کرد.

یک‌مثال در مورد آغوز و شیرمادر

خوب به یاد دارم در همان سال‌ها، کشف شده بود که در آغوز یعنی همان شیر غلیظی که در روزهای اول بعد از زایمان از پستان زائو ترشح می‌شود یک ماده ضد تریپسین پیدا شده بود یعنی ماده‌ای که تا حدودی از هضم مواد پروتئینی جلوگیری می‌کند. آن روزها با این کشف عده‌ای از استادان به همین دلیل توصیه می‌کردند از دادن آغوز به نوزاد خودداری کنید، در حالی‌که آموزش‌های اسلامی به دادن آغوز به نوزاد به‌عنوان یک حق برای نوزاد، تحت‌عنوان حق لباء، تأکید شده بود و حتی بسیاری از فقها، دادن آغوز را به نوزاد شرعاً واجب می‌دانستند، حتی گفته بودند این‌که مادر را به دادن شیر از پستان نمی‌توان اجبار کرد و به مادر اجازه داده شده که شیردادن را مثلاً به گرفتن اجرتی موکول نماید، این موضوع شامل دادن آغوز به شیرخوار نمی‌شود!سال‌ها گذشت و ما حالا از همان کشف استفاده می‌کنیم و می‌گوئیم خوشبختانه در آغوز، یک فاکتور ضد تریپسین وجود دارد که مانع تجزیه آنتی‌کورها (آنتی‌بادی‌ها) و مواد ایمنی بخش (مثلاً ایمونوگلوبولین A و مواد دیگر) می‌شود، پس باید حتماً در دادن آغوز به خاطر تأمین سلامت کودک، هرگز غفلت نشود و مبادا طفلی با سهل‌انگاری از این نعمت بی‌مانند خداداد محروم شود.

نمونه‌های دیگر

گیلاس شیرین است اما صرفنظر از این‌که بخش مهمی از قند آن از نوع پنتوز است و سوخت و ساز آن با گلوکز یا قندخون متفاوت است، همان ماده رنگی زیبائی که در گیلاس است (آنتوسیانین) سبب افزایش و فعال شدن انسولین و تا حدودی کاهش قندخون می‌شود.در تخمه کدو یکی از موادی که آن را شاید نتوانیم ویتامین E بدانیم (ویتامین E در حقیقت آلفاتوکوفرول است در حالی‌که این ماده گاماتوکوفرول است) سبب می‌شود از بزرگ شدن غده پروستات پیشگیری و جلوگیری شود. بسیاری از مواد دیگر در دانه‌ها، میوه‌ها و سبزی‌ها و موادغذائی طبیعی دیگر وجود دارد که همه بر این موضوع تأکید می‌کند که دیگر مثل سال‌های قبل نمی‌توان صرفاً روی موادمغذی شناخته شده اکتفا نمود و مثلاً با مراجعه به جدول‌های موادغذائی، ارزش واقعی یک ماده‌غذائی را با اطمینان شناخت، بلکه واقعاً لازم است با شناختن ترکیبات مفید یا زیان‌بخش و ممانعت کننده، به‌جای اینکه فقط به موادمغذی تأکید شود، ماده‌غذائی را به‌طور کلی مورد توجه قرار داد.

کتاب تکوین و کتاب تشریع

جهان و آنچه که در آن است به‌دست قدرت پروردگار آفریده شده است و آنچه که در مذاهب الهی به‌خصوص اسلام به‌عنوان قوانین شرعی و رهنمودهای دینی آمده است نیز از ناحیه همان خدای قادر حکیم صادر شده است، در حقیقت کتاب تکوین و کتاب تشریع، هر دو دست‌ساخته خدا و کاملاً هماهنگ می‌باشند. جلوه‌ای از این هماهنگی را در دیدگاه اسلام نسبت به تغذیه به‌خوبی می‌توان دید.

علم تغذیه در اسلام جلوتر از اطلاعات علمی روز است:

اهمیت تغذیه در اسلام بیش از آن‌چیزی است که دیگران عنوان می‌کنند. امروزه مرسوم است با این مقدمه که ”تغذیه در حفظ سلامت انسان نقش اساسی دارد“ اهمیت آن را گوشزد می‌نمایند اما در اسلام درجه اهمیت تغذیه به‌حدی است که تحت شرایطی (زمان تغذیه ـ مدت آن) ایجاد همبستگی فامیلی و محرمیت و نسبت می‌گردد. در بحث رضاع یا شیردهی این نکته را می‌توان در کتب فقهی با ظرائف خاص آن مشاهده کرد (از جمله ظرائف، این است که شیردادن در صورتی‌ موجب محرمیت از طریق طفل شیرخوار می‌گردد که شیردهنده یا دایه از پستان به او شیر بدهد و اگر دایه شیر خود را بدوشد و با وسیله‌ای به طفل شیرخوار دیگری شیر بدهد این طریق شیردادن موجب محرمیت نمی‌شود همچنین از دیگر ظرائف آن تعداد دفعات یا مسئله تداوم است ضمناً شرایط دیگری نیز دارد که در شماره‌های قبلی فصلنامه به آن اشاره شده است.در اسلام حتی اجراء حکم قصاص و تعزیر در مورد زنان بزهکار شیرده به خاطر آن‌که لطمه‌ای به تغذیه کودک وارد نشود به تأخیر می‌افتد که این نشان‌دهنده نهایت اهمیتی است که این مکتب برای تغذیه قائل است، در مورد تأثیر نوع غذا و آثار حلال و حرام بر روی صفات روحی انسان، در اسلام مطالب زیادی آمده که حتی استجابت دعا با لقمه حلال ارتباط می‌یابد اما علوم روز جزء در حد بسیار اندک و ناچیز، چیزی برای گفتن در این زمینه ندارند. مسئله مهم دیگر این است که علوم روز هنوز به‌جزء چند مطالعه پراکنده نتوانسته‌اند تأثیر زمان و ساعات مختلف روز و ماه و سال را بر روی جذب و دفع و سنتز مواد اعم از غذائی، داروئی و سمی دقیقاً تحت قاعده‌ای درآورند اما قرن‌ها قبل، اسلام کرونونوتریسیون (تغذیه با تکیه بر بعد زمان) را مطرح کرده است که هنوز چنین بحثی در علم تغذیه روز به‌صورت روشن وجود ندارد.

---