آیا واقعا در ابعاد علمی به اهداف چشم انداز رسیده ایم

وقتی شاخص های دستیابی به اهداف سند چشم انداز, ما را فریب می دهند

آیا اساسا شاخص هایی که مبنای قضاوت ما برای مقایسه با کشورهای منطقه قرار می گیرد، دقیق و جامع هستند؟

مهمترین شاخصی که در سخنرانی ها و قضاوت های برخی مسئولان به آن ارجاع می شود، شاخص مقالات منتشر شده در مجلات علمی دنیا است. آن هم تنها از حیث تعداد. به عبارتی کیفیت مقالات و کیفیت مجلاتی که مقالات ایرانی در آن منتشر شده است، مبنای قضاوت قرار نگرفته است. که در این صورت شاید نتایج دیگری نیز به دست می آمد.

از سوی دیگر شاخص های متعددی برای تبیین و مقایسه وضعیت علم و فناوری و نوآوری در کشورها و بین کشورها در دنیا مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال یکی از شاخص هایی که تبیین بهتری از وضعیت «فناوری» در کشورها ارائه می دهد، تعداد اختراعات داخلی و به ویژه اختراعات بین المللی ثبت شده است. در این زمینه وضعیت کشور چندان مطلوب نیست و فاصله معناداری بین ایران با کشورهای همسایه وجود دارد.

مهمتر از این شاخص، شاخص هایی هستند که به انتهای زنجیره ارزش توجه دارند و بیانگر نوآوری هایی هستند که در عمل محقق شده و به بازار عرضه شده است. به عنوان مثال شاخص «میزان صادرات کالای ساخته شده نسبت به صادرات مواد خام یا کم فراوری شده»، که بیانگر میزان ارزش افزوده ایجاد شده در داخل کشور برای محصولات صادراتی است و برای کشوری مثل ما که راهبرد کلان خود را حرکت از سوی خام فروشی و اقتصاد تک محصولی به سمت اقتصاد دانش بنیان تعریف کرده، توجه به این شاخص و رصد مداوم آن و مقایسه خود با کشورهای همسایه بسیار ضروری است.

شاخص های متعددی برای تبیین و مقایسه وضعیت علم و فناوری و نوآوری در کشورها و بین کشورها در دنیا مورد استفاده قرار می گیرد. به عنوان مثال یکی از شاخص هایی که تبیین بهتری از وضعیت «فناوری» در کشورها ارائه می دهد، تعداد اختراعات داخلی و به ویژه اختراعات بین المللی ثبت شده است.

می توان به شاخص دیگری که بیانگر ارزش دانشی کالاهای صادراتی است و بیانگر «ارزش صادرات کالاهای دانش بنیان نسبت به کل صادرات» می باشد اشاره نمود. کشوری که در این زمینه دست بالا را داشته باشد، در واقع در زمینه نوآوری و ایجاد اشتغال پایدار و دانشی، دست برتر را دارد. اگرچه وضعیت این شاخص در کشور در طول سال های اخیر روندی صعودی داشته، اما متأسفانه در این زمینه فاصله ما با کشورهای همسایه از جمله ترکیه بسیار قابل توجه و هشداردهنده است.

علاوه بر این موارد، شاخص های متعدد دیگری وجود دارند که هر ساله از سوی مجامع و سازمان های بین المللی (که کشور ما در برخی از آن ها عضویت نیز دارد) منتشر می شود و بیانگر وضعیت نسبی کشورها در زمینه های مرتب با فناوری و نوآوری است.

به عنوان مثال در رتبه بندی سازمان جهانی مالکیت فکری در خصوص نوآوری که تحت عنوان «شاخص جهانی نوآوری» مطرح شده است[۱] (و برآمده از زیرشاخص های متعددی است)، ایران از مجموعه ۱۴۱ کشور مورد بررسی رتبه ۱۰۴ را کسب نموده است. در این دسته بندی، کشور مالزی رتبه ۳۲، قطر رتبه ۳۳، امارات رتبه ۳۷، بحرین رتبه ۴۱، عمان ۴۷، عربستان ۴۸، کویت ۵۵، لبنان ۶۱، ترکیه ۷۴، قزاقستان ۸۳، آذربایجان ۸۹، و مصر رتبه ۱۰۳ را کسب نموده اند. به این ترتیب نه فقط «رتبه» ایران غیرقابل قبول بوده، بلکه «فاصله» ایران نیز با کشورهای منطقه در این زمینه بسیار قابل توجه بوده است.

در گزارش دوره ای دیگری که در سال ۲۰۱۲ توسط سازمان ملل متحد در زمینه آمادگی کشورها در حوزه دولت الکترونیک منتشر شده است، رتبه ایران در منطقه فقط از کشورهای سوریه، عراق و یمن در شاخص های دولت الکترونیک بهتر است. این موضوع از این منظر اهمیت دارد که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی از زیرساخت های مهم در توسعه سایر فناوری ها و ارتقای نوآوری در کشور محسوب می شود.

اجازه بدهید به شاخص دیگری نیز اشاره کنیم. «بانک جهانی با انتشار گزارش خود درباره شاخص کسب و کار ۱۸۳کشور جهان در سال ۲۰۱۲ میلادی اعلام کرد که ایران با یک رتبه تنزل در جایگاه ۱۴۵جهان قرار گرفته است. از مجموع شاخص‌های ده‌گانه مورد بررسی، ایران تنها در دو شاخص اخذ اعتبارات و حمایت از سهامداران خرد وضعیت بهتری نسبت به سال قبل دارد، اما در بقیه شاخص‌ها تنزل جایگاه داشته است.» رتبه ایران بین ۱۵ کشور منطقه، سیزدهم بوده است. جالب آنجا است که ۵ کشور منطقه در رتبه های زیر ۵۰ قرار دارند. بنابراین هم «رتبه» ما محل تأمل است و هم «فاصله» ما با کشورهای منطقه.

در گزارش دوره ای که در سال ۲۰۱۲ توسط سازمان ملل متحد در زمینه آمادگی کشورها در حوزه دولت الکترونیک منتشر شده است، رتبه ایران در منطقه فقط از کشورهای سوریه، عراق و یمن در شاخص های دولت الکترونیک بهتر است. این موضوع از این منظر اهمیت دارد که توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات یکی از زیرساخت های مهم در توسعه سایر فناوری ها و ارتقای نوآوری در کشور محسوب می شود.

در مورد هر کدام از شاخص هایی که در اینجا به آن ها اشاره شد، مطالب فراوانی قابل ذکر است. اما قصد ما در اینجا تنها توجه به این نکته است که بسنده نمودن و دل خوش کردن به یک شاخص خاص که در مورد آن اما و اگرهای فروانی وجود دارد و غفلت از شاخص ها و نماگرهای متعدد دیگر و فاصله معنادار ما با کشورهای همسایه و رقیب در سایر زمینه ها، نمی تواند به تنهایی بیانگر میزان دستیابی کشور به اهداف چشم انداز بیست ساله محسوب شود. این نگرش محدود، نتیجه ای جز انحراف در تصمیم گیری ها و سیاست های کلان کشور نخواهد داشت و ضروری است در این رویکرد بازنگری جدی انجام شود. مطمئنا دستگاه های متولی و به ویژه ستاد راهبری اجرای نقشه جامع علمی کشور نیز که متولی اصلی پیگیری پیاده سازی این نقشه به عنوان یکی از اسناد مهم مرتبط با سند چشم انداز محسوب می شود، عنایت لازم را به این موضوع خواهند داشت.

سید سعید منجم زاده