کرج و مقوله ای بنام جمعیت

بر اساس کتاب مجموعه مقالات کرج شناسی و مقاله ای که با مفهوم مهاجرت و تحولات اجتماعی توسط فاطمه بربصره نگاشته شده است, شهرستان کرج یکی از مهاجر پذیرترین مناطق ایران به شمار می آید

● تعریف واژه ی جمعیت

در فرهنگ لغات فارسی واژه هایی چون جماع ـ جماعت ـ جمع ـ جمعه و جمعیت بکار رفته است که بترتیب معنی این واژه ها به شرح ذیل می باشد. جماع به معنی باهم جمع شدن. نزدیکی کردن زن و مرد و مقاربت. جماعت به معنای گروه گروهی از مردم و جماعات جمع به کاررفته است.واژه ی جمع به مفهوم گردآوردن ـ فراهم آوردن ـ چیزهای پراکنده را گردآوردن ـ در اصطلاح علم حساب: یکی از چهار عمل اصلی است عملی که چند عدد را روی هم بنویسند و آنها را به هم بیفزایند افزودن دو یا چند عدد بیکدیگر- در دستور زبان کلمه ای را می گویند که بر بیش از دو شخص یا دو چیز دلالت کند و علامت آن در فارسی (( ان)) و ((ها)) است مانند مردان و به معنای جموع نیز به کار رفته است. جمعه نیز به معنای هفتمین روز هفته- آدینه و روز آدینه آمده ولی علاوه بر این موارد جمعه به معنی روز پایان هفته و مجموع روزهای هفته را نیز جمعه می گویند و یا به بیانی از مجموع روزهای هفته جمعه حاصل می شود و میتواند به معنی جمع نیز باشد. جمعیت نیز به معنی فراهم آمدن، مجتمع شدن، متحد گشتن، الفت و وفاق ونیز به معنی گروه مردم، انبوهی مردم، مردم بسیار که در یک جا گرد آمده باشند و نفوس یک شهر یا یک کشور بکاررفته، اما از این منظر نفوس یک شهر یا یک کشور به معنی جمعیت نزدیک تر است چه این که کلمه نفوس که جمع مکسر است از معانی متنوعی برخوردار است. از این نگاه جمعیت نیز می تواند به معنی تعداد یا گروهی از مردم اطلاق شود که در یک بستر- منطقه و.... گرد هم جمع شده اند.

و البته در ابعادی دارای زندگی اجتماعی و فرهنگی مشترکی نیز هستند . به مانند جامعه روستایی و یا جامعه شهری که در خیلی زمینه ها با هم تبادل نظر و فرهنگ دارند. در کتاب زمینه ی جامعه شناسی تالیف آ گ برن و نیم کوف اشاره ای به جمعیت نشده ولی از دیدگاه محققان مقوله ی اجتماع که در زوایایی به معنی جمعیت هم می تواند باشد به چنین تعریف شده است: (( اجتماع بر زندگی منظم گروهی که در محلی سکونتی نسبتا بادوام دارند اطلاق می شود)). در کتاب مبانی جامعه شناسی تالیف برون کوئن نیز در زوایایی به مقوله ی جمعیت اشاره شده است که می توان به علم جمعیت شناسی اشاره کرد که به مطالعه ی علمی جمعیت ها اطلاق می شود. جمعیت انواع مختلف دارد که می توان به جمعیت درون کوچی- جمعیت برون کوچی- جمعیت مهاجر- جمعیت فعال -جمعیت غیر فعال- جمعیت جوان جمعیت مسن- جمعیت کارگر- جمعیت تحصیل کرده جمعیت باز- جمعیت بسته و.... اشاره نمود که از حوصله ی این مقوله خارج است در مجموع جمعیت را می توان چنین تعریف نمود: جمعیت به زندگی منظم و کارآمد گروه یا اجتماعی اطلاق می شود که اهدافی معین و مشترک را دنبال می کنند. علاوه بر این تعاریف جمعیت می تواند به مجموع موالید چهارگانه ای اطلاق گردد که در یک منطقه گرد هم آمده اند و از حیث فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی بر همدیگر تاثیر می گذارند.

● جمعیت کرج از لحاظ آماری

بر اساس کتاب مجموعه مقالات کرج شناسی و مقاله ای که با مفهوم مهاجرت و تحولات اجتماعی توسط فاطمه ی بربصره نگاشته شده است، شهرستان کرج یکی از مهاجر پذیرترین مناطق ایران به شمار می آید. به طوری که این نویسنده در مقاله ی خود مهاجران را شامل قومیت های مختلف با آداب و رسوم و فرهنگ متفاوت در اقصی نقاط ایران برشمرده است. وی اضافه می دارد که جمعیت این شهرستان از ۱۵۰۰۰ نفر در سال ۱۳۳۵ به بیش از ۱۴۰۰۰۰۰ نفر در سال ۱۳۸۰ رسیده است. این نویسنده در ادامه می افزاید که اگر آهنگ افزایش جمعیت را ۷/۴ بدانیم طبقا جمعیت کرج در سال۱۳۸۵ به بیش از ۱۶۰۰۰۰۰ نفر خواهد رسید که این رقم بسیار قابل توجه می باشد و در صورت بی توجهی و عدم ساماندهی به این امر بی گمان در آینده ی نه چندان دور شاهد معضلات و ناهماهنگی ها و نابسامانی های فراوانی خواهیم بود. فاطمه ی بربصره علل مهاجرت به کرج و افزایش جمعیت را سه عامل اساسی دانسته که شامل نزدیکی به پایتخت – احداث کارخانه های متعدد و آب وهوای مساعد این منطقه را متذکر شده است. وی یکی از مهمترین دلایلی که مهاجران ،کرج را به تهران ترجیح می دهند. پایین بودن نرخ مسکن و زمین و سایر امکانات در مقایسه با تورم و گرانی موجود در تهران را برشمرده است. این نویسنده معتقد است که بیشتر جمعیت کرج در نقاط شهری سکونت دارند و بیشترین تعداد جمعیت شاغل را در بخش خدمات صنعت و کشاورزی می داند. مضاف بر اینکه ایشان اعتقاد دارد که بر اساس آمار و ارقام ۳۸ درصد بافت جمعیت کرج را مهاجرین با قومیت ها – فرهنگ ها و آداب و رسوم مختلف تشکیل داده اند. و از عمده گروهای مهاجر به کرج را موارد ذیل بر شمرده است. ۱- روستاییان۲- کارگران ساختمانی ۳- دانشجویان و کارمندان دولت. با توجه به موارد فوق الذکر که بخش عمده ای از آمار جمعیت کرج و علل و عوامل افزایش جمعیت و درصد مهاجرین را تشریح می نماید، باید اذعان داشت که در طول ۴ سال اخیر جمعیت کرج به ۲۵۰۰۰۰۰ نفر رسیده است. لذا این آمار که اخیرا توسط جراید و هفته نامه های محلی اعم از رایزن کرج- پیام گستر- صبح آزادی اعلام گردیده چنانچه صحت و سقم داشته باشد بی گمان مشکلات فراوانی را برای این شهرستان به همراه خواهد داشت. چه اینکه افزایش جمعیت نیاز به امکانات مالی غذایی- مسکن، تحصیلات و در مجموع شرایط فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی لازم را می طلبد. از سوی دیگر نیز رشد جمعیت باعث مشکلات جغرافیایی و اقلیمی خواهد شد که در کوتاه مدت نیز قابل رفع نیست بلکه نیاز به زمانی بلند با برنامه هایی اساسی را می طلبد. حسن کلام این که کرج از معدود شهرستانهایی است که قدرت جاذبه آن بیشتر از مقوله دافعه ی آنست و این مهم نیز بر اساس موقعیت مطلوب استراتژیکی و آب و هوایی آن با در نظر گرفتن بافت فرهنگی و اقتصادی این شهرستان است. ضمن اینکه موقعیت کوهستانی و جاذبه های طبیعی و بخصوص روستاهای بکر آن در چهارجهت اصلی شهر براین جاذبه افزوده است بنابراین تنها راه جهت کاهش جمعیت کرج فراهم ساختن امکانات پزشکی و درمانی در جهت جلوگیری از زادو ولد است. چه این که با این کار بخش عمده ای از مشکلات رشد جمعیتی کرج مرتفع خواهد شد. افزون بر اینکه تاکنون نیز عدم امکانات پزشکی و درمانی از دلایل عمده مبنی بر رشد جمعیت کرج به شمار آمده اند.

● عوامل موثر در رشد جمعیت شهرستان کرج

۱) مهاجرت: یکی از عوامل موثر در رشد جمعیت کرج مهاجرت است. کرج بااینکه دارای فرهنگ واحد و یکسانی است ولی مهاجرت بی رویه از عوامل اساسی در رشد جمعیت این شهرستان به شمار می رود. باتوجه به مشکلات مالی و اقتصادی، عرضه ی مواد غذایی در یک منطقه – روستا وشهر- خصومت های قومی و قبیله ای- شکست های اقتصادی و جنگ ها و نفرت هایی که در مناطق رخ می دهد و مشکل فقر و بیکاری را در یک محیط جغرافیایی از عواملی به شمار می آیند که باعث مهاجرت از یک محیط جغرافیایی به محیط جغرافیایی دیگری را فراهم آورده اند. لذا شهرستان کرج نیز به علت بافت اقلیمی و شرایط ژئوپلیتکی و جاذبه های طبیعی ای که دارد و البته موقعیت فرهنگی و اقتصادی که با پایتخت برقرار ساخته این افزایش جمعیت را در قشرها و قومیت های مختلف پذیرفته است. به طوری که مقوله ی مهاجرت نه تنها در رشد جمعیت این شهرستان تاثیر شگرف گذاشته بلکه در تطور فرهنگ منطقه نیز موثر افتاده است.

۲) تردد جمعیت شهرها و شهرک های اقماری و جمعیت تهران: با توجه به اینکه کرج از کلان شهرهای ایران می باشد و مهمترین قطب اقتصادی و فرهنگی استان تهران محسوب می شود لذا این عوامل باعث شده تا همیشه کرج میزبان جمعیت شهرها و شهرک های اقماری باشد. دیگر عامل نیز جمعیت تهران است که این مهم نیز با توجه به نزدیکی شهرستان کرج به تهران و خط متروی کرج- تهران و ارتباط تنگاتنگی که این شهرستان با تهران برقرار کرده بر افزایش جمعیت خود افزوده است.

۳) پیشرفت علوم و فنون پزشکی در شهرستان: پیشرفت علوم و فنون پزشکی و به بیانی درمان خیلی از امراض توسط علوم پزشکی می تواند در کاهش مرگ و میر موثر افتد. لذا یکی از مهمترین عوامل در رشد جمعیت این شهرستان همین پیشرفت علوم و فنون پزشکی است.

۴) حضور تکنولوژی در کلان شهرها: با توجه به اینکه تکنولوژی به سرعت در شهرهای بزرگ رشد و رونق پیدا کرده همین امر باعث شد تا که توقع و خواسته های اجتماعی جامعه ارتقاء یابد و تردیدی نیست که بگوییم: ابتدا این اتفاق در شهرهای بزرگ رخ داد و مردم نیز جهت برآورده کردن نیازهای اجتماعی خود به شهرهای بزرگ مهاجرت کرده و طبعا شهرستان کرج نیز از این قضیه مستثنی نیست.

۵) میزان زاد و ولد بی رویه: اگرچه شهرستان کرج دارای تنوع فرهنگی است ولی می توان گفت فرهنگی به نام بد فرهنگی نیز در این شهرستان وجود دارد و علت اساسی بر میگردد به ضعف فرهنگ غالب که نتوانسته فرهنگ های مهاجر را تحت پوشش و تاثیر قرار دهد. لذا بخش عمده ای از زاد و ولد بی رویه بر میگردد به یک نوع بد فرهنگی که باعث رشد جمعیت در این شهرستان گردیده است. مضاف بر اینکه عدم امکانات رفاهی و بهداشتی در مناطق مختلف کرج و شهرک های اقماری براین مهم افزوده است.

۶) عدم تعادل فرهنگی و تبادل فکر در جامعه ی شهرستان کرج

بی شک تعامل فرهنگی و رد و بدل افکار در بین مردم و نهادینه کردن محوری به نام فرهنگ مادر، هم می تواند در پیشرفت و توسعه یک شهر موثر باشد و هم اینکه نوعی هم اندیشی را ایجاد می کند که این هم اندیشی می تواند در ابعاد مختلف تاثیرگذار باشد و بی گمان در کنترل جمعیت شهر نیز مفید و سازنده. و دو دلیل عمده در این مهم نهفته است.

نخست تبادل افکار و تعالی اندیشه در بین فرهنگ مهاجر و فرهنگ مادر صورت می گیرد. در ثانی همین امر باعث می شود تا فرهنگ های عامیانه بتوانند خیلی از عناصر فرهنگی خود را کنار بگذارند و بیشتر به سمت فرهنگ شهر نشینی روی آورند.

۷) تورم – بیکاری و فقر

اگرچه این مثلث متساوی الاضلاع اغلب در اقتصاد مردم کرج تاثیر گذار است ولی این را هم نباید فراموش کرد که همین مثلث باعث رشد جمعیت گردیده است. چرا که خانواده ها وقتی در رکود اقتصادی و معیشتی باشند بالطبع یارای کنترل جمعیت خود را ندارند. بنابراین علاوه بر مواردی که ذکر آن رفت تورم- بیکاری و فقر باعث ایجاد نابهنجاری ها و کج روی های اجتماعی نیز هستند که طبعا این عوامل نیز در رشد جمعیت تاثیر گذارند.

۸) بالا بودن فرهنگ درون کوچی در شهرستان کرج:

بدیهی است که فرهنگ درون کوچی در کلان شهرها بیشتر از فرهنگ برون کوچی متداول است. بدین خاطر که امکانات رفاهی و اجتماعی و تمهیدات اقتصادی در شهرهای بزرگ بیشتر بوده و همین عوامل منجر به مهاجرت خیلی افراد از شهرهای کوچک به کلان شهرها می شود. ضمن اینکه درون کوچی در شهرهای بزرگ به دو صورت انجام می گیرد : نخست انتقال جمعیت در یک منطقه به منطقه دیگر در داخل همان شهر است. در ثانی شامل مهاجرت افراد از مناطق جغرافیایی دیگر به داخل کلان شهرهاست.

۹) نظریه مرحله انتقالی جمعیت:

می توان گفت که در جوامع صنعتی شهری وجود شمار فرزندان و خانواده یک سرمایه اقتصادی نیست بلکه موجب ضعف و تشدید فرهنگ اقتصاد خانواده می گردد. لذا نظریه برنامه انتقالی جمعیت که در کتاب مبانی جامعه شناسی تالیف بروس کوئن آمده در خیلی از جوامع هنوز هم کاربرد اساسی و مهم دارد. چه اینکه نظریه مرحله انتقالی جمعیت عبارت است ازاینکه: ((اگر جمعیتی شهری و صنعتی شود میزان رشد آن جمعیت ثابت می ماند. زیرا والدین تعداد فرزندانی می آورند که بتوانند مخارجشان را تامین کنند )) به بیانی دیگر فرهنگ خانوادگی خود را با فرهنگ شهرنشینی وفق می دهند. لذا ابتدا روند دوره انتقالی جمعیت که در سه مرحله رخ می دهد در پی می آید و بعد جمعیت کرج را با این نظریه تطابق خواهیم داد. نخست میزان زاد و ولد و نیز میزان مرگ و میر بالاست و جمعیت نسبتا ثابت است. این مرحله عمدتا خاص مناطق توسعه نیافته است. دوم میزان زاد و ولد بالا و میزان مرگ و میر پایین است. علت پایین بودن میزان مرگ و میر در این مرحله پیشرفت نوآوریهای تکنولوژیکی حیاتبخش است. بنابراین در این مرحله جمعیت بسرعت رشد می کند. سوم میزان جمعیت به علت پایین بودن میزان موالید و پایین بودن میزان مرگ و میر تقریبا ثابت می ماند. این مرحله هنگامی رخ می دهد که جوامع کاملا صنعتی می شوند و خانواده های پرجمعیت دستخوش ضعف اقتصادی می گردند. لذا در یک جمع بندی کلی می توان گفت که تنها در زوایایی مرحله دوم را می توان با جمعیت کرج تطابق داد. چه اینکه در مرحله اول تنها آمار مرگ و میر و زاد و ولد در این شهرستان موثر نیست بلکه بخش عمده ای از عوامل بیرونی اند. ولی در مجموع رشد زاد و ولد و مرگ و میر بی تاثیر نیست. ویژگی های مرحله سوم نیز با شهرستان کرج تطابق ندارند چونکه این شهرستان هنوز به رشد و توسعه لازم نرسیده است و این نوع حالت جمعیتی در آن مشاهده نمی شود. ولی مرحله دوم در زوایایی با جمعیت کرج همخوانی دارد. چون تا حدودی می توان گفت که علوم و فنون پزشکی در کاهش مرگ و میر این شهرستان مدخلند. افزون بر اینکه مشکلات معیشتی و بدفرهنگی ها نیز در افزایش زاد و ولد جمعیت این شهرستان تاثیرگذارند.

● تاثیر فرهنگ غالب و مغلوب در شکل گیری جمعیت کرج

شایان ذکر است که هر منطقه و یا شهری از فرهنگ واحد و یکسانی بهره می جوید. لذا میتوان از این فرهنگ به عنوان فرهنگ بومی و یا به بیانی فرهنگ خودی نیز یاد کرد. فرهنگ خودی طبعا نیاز به یکسری فاکتورها و وجه اشتراکات یکسان را دارد. لذا چنانچه این فرهنگ دچار تزلزل و تضعیف شود بی گمان در جهت کنترل هجمه های فرهنگی با مشکل مواجه خواهد شد. آن سوی قضیه نیز فرهنگ غیر بومی و یا غیر خودی است. فرهنگ غیر بومی هم می تواند در فرهنگ خودی تاثیر بگذارد و هم اینکه تحت تاثیر فرهنگ خودی قرار گیرد. لذا همیشه فرهنگ خودی بایستی به عنوان فرهنگ غالب خود را نشان دهد و مهمترین کار این فرهنگ نیز تقویت فرهنگ خود و کنترل و نظارت بر فرهنگ مغلوب است. نکته ی دیگر استحاله فرهنگی است. یعنی فرهنگ خودی بایستی از استحکام و ثبات فکری ای برخوردار باشد تا که بتواند فرهنگ مغلوب را در خود حل کند.

بنابراین این که می گوئیم فرهنگ غالب و مغلوب و تاثیر آن در رشد جمعیت کرج بدین خاطر است که این دو مکمل همدیگرند. پس اشکال جمعیتی شهرستان نیز منوط بر عملکرد این دو فرهنگ و اغلب فرهنگ غالب به عنوان میزبان می باشد. حال می توان ابراز داشت که فرهنگ غالب همان فرهنگ میزبان بوده و فرهنگ مغلوب فرهنگ مهمان. افزون بر اینکه در این وسط ما با دو نوع فرهنگ نیز برخود می کنیم. که نخست فرهنگ مادر( مهمان) بوده و در ثانی فرهنگ پذیری فرهنگ میزبان است.

● چند راهکار در جهت کنترل جمعیت شهرستان کرج

الف) جلوگیری از زاد و ولد بی رویه و کنترل اوضاع اجتماعی و فرهنگی فرهنگ غالب.

ب) مهار توروم- بیکاری و فقر که سه عامل اساسی در جهت تنظیم و کنترل جمعیت شهرستان به شمار می آیند. چه اینکه خانواده ها وقتی در آرامش کامل باشند با بچه کمتر زندگی بهتری را تجربه خواهند کرد. ولی جنانچه مشکلات معیشتی و بهداشت سلامت نباشد، طبعا خانواده در تنظیم و کنترل بچه با مشکل مواجه می شود. به عنوان مثال تسهیلات و تجهیزات و امکانات پزشکی در جهت جلوگیری از زاد و ولد برای خانواده های پایین دست و حتی متوسط امکان پذیر نیست که همین عوامل نیز باعث رشد جمعیت در این شهرستان شده اند.

پ) تبادل نظر با قومیت ها و طوایف و البته فرهنگ های متنوعی که در شهرستان وجود دارد چرا که خیلی از سنت های دیرینه ما هنوز بر اصل (( همان زیاد بودن بچه)) اعتقاد دارند و شاید گفت نوعی فرهنگ به شمار می آید.

ت) تفویض اختیار به شهرها و شهرک های اقماری و ایجاد امکانات بهداشتی و اقتصادی در این شهرها و شهرک ها که این کار باعث می شود بخش عمده ای از مشکلات جمعیت این شهرها و شهرک ها مرتفع شده و دیگر کمتر به شهرستان کرج جهت کار و یا سکونت مراجعه نمایند.

عابدین پاپی، مدیر گروه جامعه شناسی موزه تاریخ شهر کرج

۱- کتاب فرهنگ لغت فارسی عمید تالیف حسن عمید

۲- مبانی جامعه شناسی تالیف بروس کوئن ترجمه و اقتباس دکتر غلامعباس توسلی و رضا فاضل

۳- زمینه ی جامعه شناسی به قطع رحلی تالیف آگ برن و نیم کوف اقتباس ا.ح. آریان پور

۴- بر اساس تحقیقات میدانی و مشاهده و بهره گیری از واقعیات اقلیم و منطقه.( روستاها و شهر)

۵- کتاب مجموعه مقالات کرج شناسی