توسعه متوازن براساس عدالت و آزادی

نجات مسلمانان ایده سیدجمال , نجات اسلام برای نجات مسلمانان ایده سراحمدخان, اقبال لاهوری و شریعتی , نجات اسلام برای خلاصی از شر مسلمانان نتیجه ایده دكتر سروش و یعنی بردن دین به عرصه خصوصی و تفكیك دین به شیوه امام محمد غزالی به پوست و محتوا, پوست برای عوام و روحانیون و محتوا برای اندیشمندان و عرفا و , عزت اسلام به وسیله عزت بخشیدن به مسلمین ایده شبه سنتی ها یا بنیادگراها , نجات مسلمانان همراه با نجات اسلام راه میانه ای كه باید امروزه به آن پرداخت ایده طالقانی از جمله راه حل های مطرح در جامعه ما برای گشودن گره فرو بسته عقب ماندگی جوامع مسلمان و جهان سومی بوده است كه نیاز به بررسی و نقد دارند

ویژگی كلی متدولوژی و بینش این ایده ها عبارتند از:۱- ایده نجات مسلمانان (ایده عمل گرایانه) و باور به متدولوژی از عین به ذهن با نجات مسلمانان، دین آنان نیز تحول می یابد.۲- نجات اسلام برای رهایی مسلمانان با باور به متدولوژی ذهن به عین، با ویژگی پراكسیسی، حركتی از ذهن به عین و رابطه میان «است» با «باید» یعنی رابطه جهان شناسی با جهان بینی و دانش با ارزش و علم با عمل است.۳- ایده عزت اسلام و عزت مسلمین، اعتقاد به متدولوژی ذهن به عین به مردم برای اسلام، عزت بخشیدن به مسلمین، عمل گرایی است.۴- ایده نجات اسلام از شر مسلمانان (دین عرصه خصوصی) معتقد به متدولوژی از ذهن به ذهن و بینش جدایی است از باید (یا جدایی جهان شناسی از جهان بینی) و تفكیك دانش با ارزش و علم با عمل است.۵- ایده نجات مسلمین (مردم) همگام با نجات اسلام با اولویت نجات مسلمین باور به متدولوژی عین به ذهن، با ویژگی پراكسیسمی رابطه عین به ذهن و ارتباط «است» با «باید» (جهان شناسی با جهان بینی)، دانش با ارزش و علم با عمل و نظریه و مدل سازی از ایده و تلاش در الگوسازی فردی و جمعی است.محور بحث ما پرداختن به ایده دوم و سوم است و در عین حال نگاهی اجمالی به ۱ و ۵ و توجه به نیاز به پرداختن به ایده ۵ كه پالایش شده ایده دوم و سوم است.به اعتقاد نگارنده جریان اول (ایده نجات مسلمین) به شكل اصولی به سوی ایده دوم رفت و به شكل منفی خود غیرمستقیم به سمت ایده عزت مسلمین سوق یافت.ایده دوم یعنی نجات اسلام در قرائت مثبت خود می باید به سوی غلبه ایده نجات مسلمین و نجات اسلام با اولویت نجات مسلمین در شرایط حاضر برود.اما ایده دوم در قرائت منفی خود به سوی ایده نجات اسلام از شر مسلمین سوق یافت. در طول این نوشتار به تشریح دلایل خود مبنی بر درستی راه پنجم یعنی اولویت نجات مسلمین خواهیم پرداخت.

• نجات مسلمین (سیدجمال الدین)

بیداری مسلمانان آرزوی سیدجمال الدین اسدآبادی بود كه از مصر تا هندوستان را چون اودیسه طی می كرد و همچون سیزیف (از اساطیر یونانی) محكوم بود كه هزاران بار در رفت و برگشت خود در میان این سرزمین ها، در میان گوش روشنفكران، روحانیون و حاكمان، شیپور صوراسرافیلی بیدارباش را بدمد.سودای نجات مسلمین او آرزوی بیداری مسلمانان در جوامع اسلامی بود. وی عنصر مبارزه با استعمار (انگلیس) رشد بیداری اسلامی و حتی ناسیونالیسم را با هم درآمیخت و عاقبت تكانی و شوكی به جوامع اسلامی وارد كرد. او پدر بیداری جوامع مسلمان نام گرفت، اما در آخر عمر با ناله از ناكامی ها در چنگال امپراتوری فرسوده عثمانی گفت ای كاش به جای دویدن در میان دربارها در میان مردم می دویدم. ایده نجات مسلمین سیدجمال نقاط قوت و ضعف خود را دانست.از حركت سیدجمال الدین انواع گرایشات و باورها و اعمال الهام گرفتند به طوری كه در مصر از محمد عبده رفرم گرا و ضدخرافات در مذهب تا رشیدالرضا كه شبه سنتی یا بنیادگرایی را باور داشت و رهبران جنبش ناسیونالیستی در مصر كه عده ای از آنان مذهبی نبودند، از سیدجمال متاثر شدند. در ایران از سیدمحمد طباطبایی كه احمد كسروی آن را روح پاك انقلاب می خواند تا میرزارضا كرمانی كه ناصرالدین شاه را ترور كرد، هم سیدجمال واعظ و ملك المتكلمین تا میرزا آقاخان كرمانی (در اواخر عمر) از سیدجمال تاثیر پذیرفتند.سیدجمال تلاش مباركی كرد و نتایج خوبی گرفت اما كامیاب نشد. وی بنیانگذار بیداری در جوامع مسلمان شد.سیدجمال الدین عمل گرا بود و معتقد به اینكه اسلام به ذلت خود ندارد عیبی هر عیب هست از مسلمانی ما است. جمال الدین در گفت وگو با ارنست رنان فرانسوی از این ایده خود دفاع كرد. در نقد آثار سر سیداحمدخان كه متاثر از علوم تجربی مدرن به تفسیر قرآن پرداخته بود، بسیار عجولانه به برداشت های وی حمله كرد و می گویند كتاب رد بر نیچر گرایی (طبیعت گرایی) را علیه تفسیر سر سیداحمدخان نوشت.سیدجمال الدین دلداده به جمهوریت و آزادی بود. اما در باب اندیشه دینی اثری مهم و دندان گیر به وجود نیاورد.عروه الوثقی در پاریس بیشتر حاصل تلاش شیخ محمد عبده مصری بود كه بعدها مجله المنار در مصر را با همكاری رشیدالرضا بنیانگذاری كرد. در شاخه بیداری مسلمین و اسلام با باور حركت از عین به ذهن (سیدجمال الدین) و ذهن به عین در هندوستان به وسیله امیرعلی و سر سیداحمدخان در مصر و ایران و هند ریشه دوانید كه بیداری اسلامی در هند، در جهان سوم ناشناخته مانده است.سیدجمال الدین باور نداشت كه باید تجدیدنظر در دستگاه فكری مسلمانی كرد.وی بیشتر به خرافه زدایی توجه داشت. اگر چه سیدجمال به متاثران از اندیشه غرب هشدار داده بود كه انطباق اندیشه دین و تمدن دینی با علوم جدید، روش مناسبی نیست اما سیدجمال الدین با توجه به دیدگاه درست بیداری جوامع اسلامی نتوانست تفاوت شرایط مسلمانان هند را كه در هندوستان اقلیت بودند با مسلمانان جوامع دیگر كه اكثریت بودند، در رابطه با استعمار انگلستان درك كند.سیدجمال الدین آتشفشان بیداری اسلامی شد. آتشفشان، گدازه های سوزان دارد. این گدازه ها تا زمانی كه سرد شود، زمان طولانی لازم دارد. نحوه تلاش وی تا امروز ادامه یافته است..سیدجمال الدین پدر بیداری اسلامی در جوامع مسلمان است. وی به تناسب روحیه عجول و شتاب زده اش، بی قرار بود و قصد یكپارچه كردن دنیای اسلام در مقابل استعمار انگلیس را داشت. در این رویای خود مسلمان و غیرمسلمان را چندان فرق نمی گذاشت و به مدل حكومت ملی یا حكومت جهان اسلام به شكل معینی نمی اندیشید. به عبارتی سیدجمال درصدد بیداری بود، این بیداری را از علما و پادشاهان هر كشور اسلامی در مقابل استعمار می خواست كه نتیجه كارش می توانست آزادی و عدالت برای آحاد جامعه باشد.عمل گرایی سیدجمال الدین باعث می شود كه وی با تحریك دولت فرانسه علیه انگلیس عضویت در فراماسونری برای ورود به مصر، رابطه ناصرالدین شاه برای بهبود اوضاع مردم و مقابله با استعمار، گفت وگو و تشویق میرزای شیرازی در دادن فتوا علیه انحصار تنباكو و تائید خلافت عثمانی بعد از ناامیدی در ایران و مصر برای رفرم امپراتوری عثمانی و مقابله با استعمار اقدام كند. آزادگی و عمل گرایی و شورانگیزی و درایت سیدجمال الدین زبانزد همگان است. او بانی ایده نجات مسلمانان است با متدولوژی عین به ذهن و تشویق خرافه زدایی از دین، مخالفت با استعمار (انگلیس) و خواهان پیشرفت مسلمین.راه سیدجمال الدین در مصر به وسیله چهره های ملی _ سكولار و ملی _ مذهبی دنبال شد، اما اولین كس كه بر راه سیدجمال نقد آورد، شیخ محمد عبده بود. عبده سرخورده از شكست های سیاسی، از سیاست فاصله گرفت. حركتی را آغاز كرد كه نتیجه اش نهضت خرافه زدایی از دین ایجاد نسلی از روشنفكران مسلمان بود. شاگرد برجسته سیدجمال حركت از ذهن به عین را در برابر روش استاد برگزید و از راه انداختن تحولات سیاسی به نفع تغییر فكری صرف نظر كرد و در زمره تنویر افكارگرایان قرار گرفت، اما همراه وی در مجله المنار كه تبلیغ بنیادگرایی و احیای خلافت بود رشیدالرضا از تحول طلبی به سوی بنیادگرایی (شبه سنتی) و احیای خلافت رفت و المنار به راهی دیگر. جمال الدین از غرب الهام گرفت اما شیفته غرب نشد. در حالی كه بسیاری از روشنفكران معاصر وی شعار راه دیروز غرب راه امروز ما است را سر می دادند.جمال الدین سینه گشاده داشت و دارای تعصب و خشك اندیشی نبود، اما تعصب مذهبی داشت، اگر تعصب شریعت مآبی نداشتاما در آرا و اعمال سیدجمال الدین توجه به عزت مسلمین وجود دارد و هم نقد عقلانیت غرب و هم توجه وحدت جوامع اسلامی بدون توجه به تفاوت منافع سرزمین های اسلامی كه گزینش یكجانبه هر یك از ایده ها در برابر ایده های بیداری پیشرفت و آزادی مسلمانان می تواند توهم زا باشد.در میان شاگردان سیدجمال از چپ دموكرات تا سكولار ملی، از شبه سنتی (بنیادگرا) مانند رشیدالرضا تا نوگراها مانند محمد عبده تا سیدمحمد طباطبایی می توان یافت.

• ایده نجات اسلام (مذهب)، اقبال لاهوری _ شریعتی

اما ایده نجات اسلام برای رهایی مسلمانان متعلق به اقبال لاهوری است. اقبال به لحاظ فكری استاد خود را میرحسین می داند كه استاد میرحسین از شاگردان سر سیداحمدخان است كه بعد به لقب سر حسین ملقب شد.اقبال لاهوری در مقدمه كتاب احیای فكر دینی در اسلام معتقد به آوردن اندیشه اسلامی نو در میان مسلمانان است و به نقد كار سیدجمال الدین می پردازد. اقبال از اندیشه سازی سر سیداحمدخان متاثر است و هم از حركت سیاسی سیدجمال الدین. وی از رهبران مسلمانان در رابطه با مبارزات سیاسی با انگلستان و هم هندوان بود. بعد دكتر شریعتی بر ابعاد نجات اسلام برای رهایی مسلمین افزود و به آن ابعاد بخشید. وی حركت اقبال را ادامه منطقی راه سیدجمال الدین دانست. تفسیر شریعتی از اقبال و سیدجمال الدین تفسیری آزاد بود. وی در نقد مشی های بدون تئوری و بدون كار آگاهی بخش انتقاد بسیار وارد كرد و تاریخ معاصر ایران را از موضع فقدان تئوری و ایدئولوژی مورد نقادی قرار داد.

---