صید در منطقه ممنوعه

فک های دریای خزر در آستانه انقراض

جمعیت فک دریای‌خزر در سال‌های گذشته به بیش از یک میلیون فلاده می‌رسید که روز به روز روند کاهشی به خود می‌گیرد.

سالانه هزاران فک دریای خزر کشتار می‌شوند این رقم تا ۲۰۰ هزار قلاده افزایش یافته است. شکار تجاری و دسته جمعی به‌طور عمده در سطح وسیعی در طول یک ماه بر روی حوزه یخی در زمستان قلمرو کشورهای قزاقستان، روسیه، ترکمنستان و آذربایجان در جزایر میانی دریای‌خزر انجام می‌گیرد.

محققان روسی فک خزر را یک گونه جانوری قابل شکار می‌دانند. کشتار فک‌ها تا اواسط سال‌های دهه ۱۹۶۰ میلادی شامل فک‌های بالغ می‌شد اما در حال حاضر برداشت‌ها بر روی فک‌های شیرخواره متمرکز می‌باشد.

برداشت تجاری از هرگونه جانوری بنابر تعاریف اکولوژیکی باید بنابر دلایل و شواهد علمی و به‌طور پایدار انجام گردد. این مطلب به‌عنوان یک اصل در ماده ۱۴ کنوانسیون ۲۰۰۳ میلادی تهران توسط تمامی کشورهای حاشیه دریای‌خزر امضاء و مورد توافق قرار گرفت.

براین اساس درخواست جهت برداشت از فک‌خزر باید بر مبنای آمار و به‌کارگیری روش قابل قبول از تولد سالانه فک‌ها و روند فعلی کل جمعیت گونه‌ها محاسبه گردد.

تعداد کل جمعیت فک دریای‌خزر بنابر آمار و اطلاعات جمع‌آوری شده در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵ میلادی) حدود ۶۱۰ هزار قلاده برآورد شده است. مقامات روسیه در سال ۲۰۰۶ میلادی به کمیسیون منابع خزر اعلام کردند تعداد ۳ هزار و ۷۴۶ قلاده فک در طی دو هفته را شکار کرده است به گفته آنان این کشور بنابر مجوز کمیسیون اجازه دارد که سقف ۱۸ میلیون فک را در طول سال ۲۰۰۷ شکار کنند. واضح است که این سقف برداشت بیشتر از تولید سالانه فک‌ها می‌باشد. لذا این برداشت نه فقط ناپایدار، بلکه مخرب است که گونه فک خزری را به لبه انقراض خواهد کشانید.

بررسی‌ها نشان می‌دهد علاوه بر شکار فک‌ها وجود مواد و سموم شیمیائی در محیط زیست و بافت‌های فک از جمله د.د. ت نیز باعث تضعیف حیات و مرگ و میر فک‌ها می‌شود.

از تهدیدات دیگر که باعث کاهش جمعیت فک‌های دریای‌خزر می‌گردد عبارت‌است از: تخریب و تضعیف زیستگاه به‌دلیل فعالیت‌های توسعه جوامع انسانی در سواحل و دریا از جمله ازدیاد ترافیک دریائی در خزر که در فصل زمستان در ماه فوریه با شکستن توده‌های یخ به‌منظور عبور کشتی‌های تجارتی باعث تخریب لانه فک‌ها و مرگ نوزدان به علت سرما و برودت است. از سوی دیگر به هم ریختگی شبکه تغذیه‌ای فک به‌علت صید بیش از حد طعمه‌های مورد دلخواه فک از جمله ماهیان کیلکا و تأثیرات گونه مهاجم شانه‌دار ژله‌ای و نهایتاً تغییرات بیعی آب و هوائی کره‌زمین شرایط را برای تولید مثل فک خزری با مشکلات روبه‌رو می‌کند. آلودگی‌های نفتی به‌عنوان یک خطر بالقوه برای جمعیت فک‌ها محسوب می‌گردد.

● راه‌های حفاظت از فک‌ها

اساسی‌ترین تهدید برای جمعیت فک‌های دریای‌خزر شکار تجاری توسط روسیه و برخی ازکشورهاست.

آسان‌ترین و ارزان‌ترین روش حفاظتی از فک‌های خزر مدیریت جمعیت است که باید در دو زمینه علمی و سیاسی مطرح شود. مطالعه کاربردی و ارایه پیشنهاد جهت رفع تهدید باید صورت گیرد. مبارزه با ویروس، حذف مواد شیمیائی از محیط، کنترل ترافیک دریائی حداقل در کوتاه مدت هرچند مشکل است اما باید مورد توجه جدی قرار گیرد. قانع کردن دولت روسیه به‌منظور توقف کامل شکار از فک‌های خزر و کنترل و رفع تهدیدهائی که در اثر برخورد صیادان اعم از عمدی و یا غیر عمدی باعث مرگ فک‌ها می‌گردد، در مناطقی که این برخوردهای رقابتی بین انسان و فک وجود دارد از جمله در آب‌های ایران، با توجه به اطلاعات، آمار و دانش و ابزار در اختیار، به همراه آموزش و پژوهش که در کوتاه مدت کاری نسبتاً آسان و ارزان و قابل انجام می‌باشند باید اقدام شود.

● بررسی شیوه مطالعات فک‌های دریای خزر در ایران و منطقه

نخستین کوشش‌ها برای نجات فک‌های دریای‌خزر، تحت همکاری پروژه بین‌المللی ”اکوتکس“ و برنامه‌های زیست‌محیطی دریای‌خزر (CEP) از سال ۲۰۰۰ میلادی آغاز و مهم‌ترین هدف تحقیقات آنها کشف علت مرگ دسته‌جمعی فک‌ها در آن سال تعیین شد.

ابتدا نقش آلودگی زیست محیطی مورد ارزیابی قرار گرفت و ویروس بیماری سگی به‌عنوان دلیل اصلی مرگ اعلام شد. در پیشبرد روند انجام این تحقیقات ۵ کشور حاشیه دریای‌خزر از جمله روسیه، قزاقستان، ترکمنستان، آذربایجان و ایران نقش بسیار مهمی داشته‌اند. همچنین معلوم شد که مرگ بسیاری از فک‌ها در حین عملیات ماهیگری اتفاق افتاده است. پس از پایان پروژه اکوتکس در سال ۲۰۰۲ متخصصان تیم بین‌المللی تصمیم گرفتند که تحقیقات خود را برای شمارش تعداد جمعیت فک‌ها در میادین یخی زمستانی قزاقستان آغاز کنند. این تحقیقات که در فاصله سال‌های ۲۰۰۵ تا ۲۰۰۷ میلادی انجام شد (قرار است هر سال ادامه یابد) آماری از تعداد جمعیت بچه فک‌های موجود در دریای‌خزر در اختیار محققان گذاشت که نشان می‌داد جمعیت فک‌ها در حال حاضر بسیار کم‌تر از تعدادی است که سال‌های قبل در این آبها می‌زیستند. طبق این آمار تعداد فک‌های به‌دنیا آمده در این دریا در سال ۲۰۰۵ میلادی حدود ۳۰ هزار فک بوده که این رقم طی سال‌های ۲۰۰۶ و ۲۰۰۷ میلادی کاهش داشته است. به‌طوری که طبق ارزیابی‌ها تعداد فک‌های تازه به‌دنیا آمده در این دریا سالانه به‌طور متوسط با ۴ درصد کاهش همراه است. طی ۳ نسل پیشین فک‌ها (حدود ۵۰ سال) جمعیت این موجودات در دریای‌خزر حدود ۸۰ درصد کاهش داشته که این امر موجب شد IUCN جمعیت فک‌های دریائی‌خزر را در لیست موجودات در حال انقراض قرار دهد.

پروژه جدید داروین یک پروژه منطقه‌ای است عوامل تهدید کننده جمعیت فک‌های دریائی را بررسی می‌کند و طرح‌های عملی کاهش این نوع تهدیدها را در جائی که امکان‌پذیر باشد، به مرحله اجراء در می‌آورد. از اهداف دیگر این پروژه فرآهم آوردن بستری مناسب برای انجام تحقیقات بیولوژیکی هرچه بیشتر در دریای‌خزر حتی پس از اتمام پروژه داروین در سال ۲۰۱۰ میلادی می‌باشد در حال حاضر تیم تحقیقاتی داروین با همکاری دانشگاه گیلان و دانشگاه لیذر انگلستان، به‌کار خود در کشور ایران ادامه می‌دهد. روند انجام پروژه در ایران از ۴ بخش تشکیل شده است:

۱) آموزش جوامع ماهیگیری برای کاهش تعداد مرگ‌ومیر فک‌ها در حین عملیات ماهیگیری

۲) تغییر محل زندگی فک‌ها و هدایت آنها به سوی مناطق حفاظت شده در جزیره آشوراده و استان گلستان

۳) کار کرد بر روی موقعیت CDV از طریق نمونه‌برداری از فک‌ها و دیگر حیوانات منطقه منانند شغال‌ها این اقدام بخشی از مطالعات منطقه‌ای برای بررسی نحوه شیوع ویروس بیماری سگی است.

۴) بسط برنامه‌های اطلاع‌رسانی عمومی با همکاری مدارس و دیگر مراکز آموزشی در ایران کار در ایران از ماه اکتبر سال ۲۰۰۶ میلادی به محض اتمام پروژه داروین در باکو که هدف آن جمع‌آوری نمونه‌های زنده بود، آغاز شد. طی سال گذشته با کمک و حمایت ارگان‌های دولتی همچون سازمان شیلات ایران و سازمان حفاظت محیط زیست در ایران مجریان پروژه به نتایج بسیار ارزنده‌ای دست یافتند. تمرکز اصلی این پروژه در سال اول بر روی ماهیگیری در استان گیلان و کنترل تهدیدات ناشی از عملیات ماهیگیری برای جلوگیری از مرگ فک‌ها در حین عملیات ماهیگیری بوده است.

بر این اساس با رؤسا و سرپرستان مؤسسات توافقی حاصل شد تا ماهیگیران در ازاء دریافت جایزه فک‌هائی را که در داخل تور ماهیگیری می‌افتند، نکشند. آنها همچنین متعهد شدند در صورت مشاهده اجساد فک‌ها آنها را به اعضاء تیم تحقیقات مستقر در هر استان تحویل دهند. پس از آن اجساد ۲۴ فک مرده و ۳ فک زنده به محققان تحویل شد. همچنین یک مرکز تحقیقات فک در بندر انزلی ایران تحت همکاری و حمایت سازمان محیط زیست گیلان و اداره شیلات این استان تأسیس شد. امید است مراکز مشابهی در استان‌های مازندران و گلستان نیز به زودی راه‌اندازی شود.

در دومین سال مجریان پروژه قصد دارند حوزه فعالیت خود را گسترش داده و به توافقات مشابهی گیلان در دیگر استان‌های ساحلی دریای خزر دست یابند، همچنین از طریق کمک افراد محلی، تیم اجرائی پروژه، تحقیقات خود را در هر استان با نمونه‌برداری از فک‌های زنده و مرده، پیرامون وضعیت و موقعیت ویروس بیماری سگی (CDV) ادامه دهند.

دکتر هرمز اسدی

پی‌نوشت:

۱. Canine distemper virus