تحلیل سیاست های گزینش نشریات ادواری لاتین در كتابخانه های مركزی دانشگاهی ایران

رشد روزافزون حجم مجلات علمی, تورم قیمت مجلات, همچنین مشكلات ارزی و اقتصادی از یك سو و نیاز مبرم كتابخانه ها و مراكز علمی و دانشگاهی به این منابع از سوی دیگر همواره یكی از اساسی ترین مشكلاتی بوده كه كتابخانه ها و مراكز علمی با آن مواجه بوده اند

رشد روزافزون حجم مجلات علمی، تورم قیمت مجلات، همچنین مشكلات ارزی و اقتصادی از یك سو و نیاز مبرم كتابخانه ها و مراكز علمی و دانشگاهی به این منابع از سوی دیگر همواره یكی از اساسی ترین مشكلاتی بوده كه كتابخانه ها و مراكز علمی با آن مواجه بوده اند. امروزه در جهان، بسیاری از این مراكز و كتابخانه ها با بكارگیری شیوه های علمی و عینی گزینش مجلات، توانسته اند تا حد زیادی به حل این مشكل پرداخته و با توجه به نیازهای اساسی استفاده كنندگان، مفیدترین مجلات را در دسترس آنها قرار دهند. اما در كشور ما همچنان شیوه های ذهنی و غیرعلمی گزینش مجلات مورد استفاده قرار می گیرند،‌ بگونه ای كه ۵/۸۰% از كتابخانه های مركزی دانشگاهی ایران، از سیاستهای ذهنی انتخاب مجلات استفاده كرده اند. همجنین سیاستهای حذف ۸/۷۵% این كتابخانه ها ذهنی بوده است. این پژوهش شیوه های گزینش نشریات ادواری لاتین را در كتابخانه های مركزی دانشگاهی ایران مورد تحلیل قرار داده و برخی عوامل ذخیل در آن را بررسی می نماید.

رشد فزاینده نشریات ادواری از یك سو و مشكلات و تنگناهای اقتصادی و سیاسی و عوامل بازدارنده از قبیل تورم جهانی و افزایش بهای مجلات از سوی دیگر، مانع دستیابی متقاضیان و كتابخانه ها به مجموعه دلخواه ادواری ها شده و لذا گزینش آنها امری ضروری و اجتناب ناپذیر گردیده است.كتابخانه های دانشگاهی ایران به علت وجود مشكلات ارزی، رشد بسیار بالای تعداد دانشجویان در سالهای اخیر و بسیاری عوامل دیگر،‌ از كمبود نشریات ادواری لاتین در رنج هستند، لذا با توجه به محدودیتهای موجود، این كتابخانه ها باید براساس معیارهایی دست به انتخاب ادواری های مورد نیاز خود بزنند، به گونه ای كه در حد ممكن بتوانند مناسبترین مجموعه نشریات ادواری را فراهم نمایند.

دیر زمانی است كه در اكثر كتابخانه‌های دانشگاهی معتبر دنیا با بكارگیری سیاستهای خاص، كاربرد اصول علمی، استفاده از روشهای كتابسنجی و بررسی های پی در پی در مورد میزان بهره وری نشریات، روشهای عینی گزینش نشریات ادواری، بتدریج جایگزین عوامل ذهنی از قبیل اشتهار ناشر، توصیه های مدیران كتابخانه ها، تجربیات ذهنی كتابداران و .... شده اند.حال این مسئله مطرح است كه نشریات ادواری لاتین موجود در كتابخانه های دانشگاهی ایران، براساس چه سیاستهایی انتخاب و حذف می شوند و چه ضوابط و معیارهایی در نحوهٔ‌ گزینش آنها دخیل است.

در حال حاضر،‌ یكی از مهمترین مشكلات كتابخانه های دانشگاهی ایران،‌ عدم هماهنگی كافی بین مجموعه نشریات ادواری لاتین و نیاز مراجعه كنندگان است. یكی از مهمترین علل این امر، سیاستها و شیوه های گزینش نشریات ادواری است. لذا ضروری است پژوهشی پیرامون این مسئله بعمل آمده و این سیاستها وشیوه ها را مورد بررسی قرار دهد.شناسایی مشكلات و روشهای انتخاب نشریات ادواری لاتین در كتابخانه های دانشگاهی ایران، توصیف وضعیت موجود گزینش و قیاس آن با روشهای معمول در دنیا و ارائه راه حل های مناسب حذف و انتخاب ادواری ها، مستلزم تحقیقات وسیعی است. پژوهش حاضر، سعی نموده است با برداشتن قدم اول،‌ وضعیت موجود گزینش نشریات ادواری لاتین در كتابخانه های دانشگاهی ایران را شناسایی و تجزیه و تحلیل نماید.

● مروری بر پژوهشهای انجام شده

پژوهشهای گذشته در مورد شیوه های گزینش نشریات ادواری لاتین، مجموعاً براساس روشهای عینی صورت پذیرفته است. این امر نشانگر آن است كه همواره تلاش شده تا عامل ذهنیت در گزینش ادواری ها بشدت كنترل و حذف گردد.سلیمی جهرمی (۱۳۶۶) طی پژوهشی كه بر روی نشریات ادواری لاتین كتابخانه مركزی دانشگاه علوم پزشكی ایران انجام داد،‌ سعی نمود با استفاده از قانون «برادفورد» مجلات هسته را در مجموعه مذكور شناسایی نماید. دیانی (۱۳۶۹) میزان همپوشانی نشریات ادواری لاتین چهار كتابخانه در دانشگاههای تهران،‌ علوم پزشكی اهواز، تبریز و اصفهان را با لیست نشریات هسته پزشكی كه توسط «برونور»‌ و «گافمن» تهیه شده بود مورد مقایسه قرار داد.

شعبانی (۱۳۷۲) با طرح سه سوال،‌ سعی نمود وضعیت انتخاب، سفارش و دریافت ادواری های لاتین را در دانشگاه اصفهان مورد بررسی قرار دهد. رضا افخم (۱۳۷۲) در پایان نامه تحصیلی خود موضوعات و مجلات هسته در رشته كتابداری و اطلاع رسانی را با استفاده از منحنی «برادفورد» از طریق جستجوی اطلاعات پیوسته دیسك نوری لیزا (LISA) بدست آورد. صوراسرافیل (۱۳۷۲) سعی نمود نشریات ادواری سالهای ۱۹۹۰-۱۹۹۲ را با استفاده از روش تحلیل هزینه – سودمندی در كتابخانه مركزی دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی به انجام رساند. سندسی (۱۳۷۲) به تعیین نشریات ادواری لاتین، تعداد نشریات هسته و غیرهسته و همچنین میزان همپوشانی این عناوین در سطح سه دانشگاه علوم پزشكی ایران،‌ تهران و شهید بهشتی پرداخت.

حریری و اسلامی (۱۳۷۳) پژوهشی را بر روی مجموعه ادواری های دانشگاه علوم پزشكی انجام داده اند كه هدف آن یافتن مكانیسمی بود كه بدان وسیله هزینه اشتراك را بر حسب بودجه موجود تعدیل نموده و تعیین نمودند كه نبود كدام عناوین كمترین آسیب را به مجموعه تحقیقاتی موجود و پاسخگویی به نیاز متقاضیان وارد می نمود.فروری (۱۳۷۴) پژوهشی را جهت تعیین ضریب همبستگی بین قیمت و میزان استفاده از نشریات ادواری لاتین ۱۹۹۳ در دانشگاههای تهران،‌ امیركبیر و علم و صنعت انجام داد. در خارج از ایران نیز «وود وارد» (۱۹۷۸) پیمایشی را جهت شناخت عوامل مؤثر در تجدید اشتراك مجلات در كتابخانه های بریتانیا به انجام رسانید و عوامل موثر در انتخاب و حذف ادواری ها را تعیین نمود. «براود» (۱۹۷۸) ضمن تهیه لیستی از مجلات انتخابی جهت لغو اشتراك شیوه های عملكرد دو گروه كتابداران و اعضای هئیت علمی را در اعلام نظر براساس معیارهای عینی و ذهنی مورد بررسی قرار داد.

«پین زلیك» (۱۹۸۵) براساس برآیند تعدادی از عوامل، در برنامه ای سیستماتیك موفق شد مجموعه نشریات ادواری در كتابخانه عمومی دانشگاه پور دو (Purdue) را تعدیل نموده و طی ۳/۱ آن از مجموعه ۱۸۰۰۰ عنوانی ادواری های موجود را وجین نماید. « میلن » و «تیفانی» (۱۹۹۱) طی تحقیقی كه در كتابخانه Memorial University of New Foundland ظرف مدت سه سال انجام دادند، با استفاده از روش تعیین سودمندی نشریات، اقدام به ارزشیابی بیش از ۴/۳ كل مجموعه نشریات ادواری موجود (۵۸۰۰ عنوان) نمودند.«ایدلی» (۱۹۹۲) به طراحی سیستمی جهت انتخاب مجلات پرداخت كه طی آن با استفاده از لیستهای طبقه بندی شده اساتید دانشگاه و تخصیص هزینه های مربوطه، توسط یك برنامه كامپیوتری عناوین مورد نیاز را تعیین نمود. نایلور (۱۹۹۴) نتایج دو تحقیق جداگانه را كه در یك فاصله زمانی چهارساله در مورد تعیین میزان استفاده از نشریات ادواری كتابخانه دانشكده علوم و مهندسی بوفالو (Buffalo)‌ انجام گرفته بود، مورد مقایسه قرار داد و نكات قوت و ضعف این روشها را مشخص نمود.

● هدف، روش و جامعه پژوهش

هدف این پژوهش، تجزیه و تحلیل روشهای موجود انتخاب و حذف نشریات ادواری لاتین، براساس معیارهای عینی و ذهنی گزینش نشریات ادواری در كتابخانه های دانشگاهی ایران است.

روشهای ذهنی گزینش، روشهایی است كه در آن انتخاب و حذف نشریات ادواری براساس معیارهای نظری و بدون هیچگونه تجزیه و تحلیل آماری صورت می گیرد و روشهای عینی، كلیه روشهای شناخته شده ای است كه براساس اصول كتابسنجی و تجزیه و تحلیلهای آماری جهت گزینش نشریات ادواری بكار گرفته می شود.روش این پژوهش توصیفی و تجزیه و تحلیل اطلاعات براساس شاخص های آمار توصیفی بوده است. در گردآوری اطلاعات مورد نیاز از پرسشنامه استفاده شده است. جامعه این پژوهش كلیه كتابخانه های مركزی دانشگاهی وابسته به وزارت فرهنگ و آموزش عالی و وزارت بهداشت،‌ درمان و آموزش پزشكی است. كل جامعه پژوهش تعداد ۶۳ كتابخانه مركزی بوده است كه مورد شناسایی قرار گرفتند. از پرسشنامه های ارسالی به كتابخانه ها ۴۵ پرسشنامه (۵/۷۱% كل جامعه پژوهش) برگشت داده شد. پس از كنارگذاشتن ۲ پرسشنامه مربوط به كتابخانه های فاقد مجموعه ادواری های لاتین، تجزیه و تحلیل نهایی براساس داده های ۴۳ پرسشنامه باقیمانده انجام پذیرفته است.

● نتایج و تحلیل داده ها

اطلاعات مورد نیاز برپایه دو فرضیه و هشت سوال پژوهش گردآوری و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت.

فرضیه اول اذعان می دارد كه «در سیاستهای انتخاب نشریات ادواری لاتین كتابخانه های مركزی دانشگاهی ایران» كاربرد روشهای ذهنی بیش از روشهای عینی می باشد» . نتایج حاصل نیز مشخص نمود كه ۵/۸۰% از كتابخانه های مركزی بررسی شده روشهای ذهنی انتخاب را بیش از روشهای عینی مورد استفاده قرار داده اند و بدین وسیله این فرضیه پذیرفته شد. در فرضیه دوم بیان شده است كه «در سیاستهای حذف نشریات ادواری لاتین كتابخانه های مركزی دانشگاهی ایران، كاربرد روشهای ذهنی بیش از روشهای عینی می باشد.» یافته های تحقیق در مورد این فرضیه نیز، نشان داد كه ۸/۷۵% پاسخ دهندگان روشهای ذهنی را بیشتر از روشهای عینی بكار برده اند. جهت آزمون فرضیه های فوق كلیه روشهای شناخته شده ذهنی و عینی انتخاب و حذف نشریات ادواری كه توسط كتابخانه های تحت بررسی مورد استفاده قرار گرفته بودند، تعیین گردید. سپس با تعیین میانگین روشهای عینی و ذهنی، سیاست انتخاب و حذف هر كتابخانه مشخص گردید.

منابع فارسی

حریری، مهرانگیز و آذر اسلامی، «استراتژی ارزشیابی مجموعه نشریات ادواری به منظور ادامه یا لغو اشتراك» مجله علوم پزشكی ایران ۲ (بهار ۱۳۷۴): ۲۲-۲۹.دیانی، محمدحسین. «بهره گیری از تكنولوژی جدید و گزینش مجلات هسته: دو روش مقابله با افزایش حق اشتراك مجلات علمی.» مجله پژوهشی دانشگاه اصفهان ۳ ش ۱ و ۲ (۱۳۶۹): ۱۰۷-۱۲۴رضایی افخم، فاطمه. «بررسی روند موضوعی و تعیین موضوعات و نشریات هسته مقالات چكیده شده در لیزا.» پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی، دانشگاه علوم پزشكی ایران، ۱۳۷۲.سلیمی جهرمی، معصومه. «كاربرد قانون برادفورد در بررسی استفاده از نشریات ادواری علوم پزشكی در ایران. » پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی، دانشگاه علوم پزشكی ایران، ۱۳۶۶.سندسی، مریم. «بررسی وضعیت و میزان همپوشانی عناوین نشریات ادواری غیرفارسی موجود در كتابخانه های دانشگاههای علوم پزشكی ایران، تهران و شهید بهشتی در سال ۱۹۹۲. «پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی، دانشگاه علوم پزشكی ایران، ۱۳۷۲.شعبانی، احمد. «بررسی چگونگی مجموعه سازی در كتابخانه های دانشگاه اصفهان. «پیام كتابخانه ۳ (بهار ۱۳۷۲): ۶۴-۶۸.صوراسرافیل،‌ بهناز. «تعیین نشریات ادواری اصلی سالهای ۹۲-۱۹۹۰ با استفاده از روش تحلیل هزینه بهره‌وری در كتابخانه مركز علوم پزشكی شهید بهشتی.» پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی، دانشكده مدیریت و اطلاع رسانی،‌ دانشگاه علوم پزشكی ایران، ۱۳۷۲.فیروزی، سعید. «تعیین ضریب همبستگی بین قیمت و میزان استفاده از نشریات ادواری لاتین ۱۹۹۳ در دانشگاههای تهران، امیركبیر و علم و صنعت.»‌ پایان نامه كارشناسی ارشد كتابداری و اطلاع رسانی، دانشكده علوم انسانی، دانشگاه تربیت مدرس، ۱۳۷۴.

منابع لاتین

Aidley, David J. "A Sequential Allocation of Electral System for Periodicals Selection in Academic Libraries" British Journal of Academic Librarianship (March ۱۹۹۲): ۶۱-۶۵.

Broude, Jeffrey. "Journal Deselection in an Academic Environment: A Comparison of Faculty and Librarain choices. "The Library Quarterly ۶۴ (winter ۱۹۷۸): ۳۸۶-۴۱۳.

Milne, Doronthy and Bill Tiffany. "A Cost- Per-Use Method for Evaluating the Cost Effectiveness of Serials: A Detailed Discussion of Methodology. " The Serials Review ۱۷ (Sum. ۱۹۹۱): ۷-۱۹.

Neylor. Maiken. "Comparative Results of Two Current Periodical Use Studies." Library Resources and Technical Services ۳۸(October ۱۹۹۴): ۳۷۳-۳۸۸.

Pinzelik, Barbara P. Serials De-Acquisition. "in Projects and Procedures to Serials Adminstration. " Compiled and Edited by Diane Stine. PP. ۶۱-۷۳. Ann Arbore, MI: The Pierian. ۱۹۸۵.

Woodward, A.M. "Factors Affecting the Renewal of Periodical Subscription." London: Aslib, ۱۹۷۸

نوشته محمد جواد هاشمزاده

دانشگاه تربیت مدرس

---