تاریخ روی نقشه

نگاهی به کتاب تاریخ در بستر جغرافیا

کتاب «تاریخ در بستر جغرافیا» بیستمین کتاب از مجموعه انتشارات پژوهشکده تاریخ اسلام به بازار نشر عرضه شد. نویسنده این اثر «دابلیو گوردون ایست» فارغ‌­التحصیل تاریخ از دانشگاه کمبریج است و توسط دکتر حسین حاتمی‌نژاد و حمیدرضا پیغمبری ترجمه شده است. کتاب حاضر، اثری است کلاسیک در زمینه مطالعات جغرافیای تاریخی.

نویسنده پس از بیست سال مطالعه در تاریخ اقتصادی، از سال ۱۹۴۷ استاد جغرافیا در کالج بیک برک دانشگاه لندن بوده است. ایست نویسنده کتاب «محیط انسان» و ویراستار اصلی «متون جغرافیایی نلسون» هم هست. او در این کتاب که در سال ۱۹۶۵ منتشر و تا سال ۱۹۹۹، ۱۰‌ بار تجدید چاپ شده است، در فصل­‌های کاملا مجزا اهمیت جغرافیا را در شکل­‌گیری تاریخ بشری با دیدگاهی معتدلانه- نه چون «راتزل» جبرگرایانه- بررسی کرده است و به دیدگاه صاحبنظرانی چون «توین­بی» هم انتقاداتی وارد می‌کند. او در تحلیل مسائل متن از اطلاعات تاریخی فراوان خود به­‌ویژه در زمینه تاریخ معاصر اروپا و انگلستان بهره گرفته است و نقشه‌های فراوان متن هم بیشتر در این راستا به کار گرفته شده‌­اند. نویسنده بیانی ادبی دارد و چندان مباحث را پیچیده نمی‌کند و با وجود مطالبی بعضا کهنه، نحوه نگرش و بسیاری از اطلاعات موجود در کتاب، جذاب و مفید هستند. کتاب حاوی ۱۲ فصل است.

در فصل یکم با عنوان «جغرافیا به عنوان سندی تاریخی» به تاثیر طبیعت بر تاریخ پرداخته و این نظریه را مطرح کرده که ناتوانی انسان بر طبیعت به قدری بود که تاریخ را در نخستین مراحل آن اغلب مساوی با جغرافیا می­‌دانند؛ زیرا چنان که می­‌دانیم در مراحل اولیه فرهنگی و طی هزاره‌های بی‌شماری، مردم بر لایه رویی و نیرومند طبیعت مطلق‌‌العنان زندگی می‌کردند و توان بسیار اندکی برای تعدیل یا بهره‌‌گیری از آن داشتند. فصل دوم «نقشه‌های کهن به مثابه اسنادی تاریخی» است. تاریخ‌پژوه در بررسی‌‌های میدانی خود به این نتیجه می‌رسد که چهره طبیعت نسبت به زمانی که او مطالعه می‌کند، تغییرات بسیاری کرده است. دنبال کردن روند تاریخ بدون نقشه‌ها بیش از اندازه دشوار است؛ تاریخ‌­پژوه بیشتر با مکتوبات و دیگر آثاری سروکار دارد، نقشه‌ها نیز در زمره این آثار هستند. فصل سوم به تاثیر «موقعیت جغرافیایی» هر مکان در تاریخ پرداخته است. بی­‌تردید می‌توانیم با اطمینان اعتقاد داشته باشیم که محل استقرار خشکی‌­ها و دریاها در دوران کوتاه تاریخ بشری ثابت باقی مانده است.

در تمام دوره‌های تاریخی ویژگی‌های موقعیتی هر مکانی واجد اهمیت هستند؛ زیرا به همراه دیگر خصوصیات جغرافیایی، نقشی در تاریخ آن مکان ایفا کرده‌­اند. فصل چهارم «اقلیم و تاریخ» است. یک اقلیم مطلوب، شرط اصلی برای پدید آمدن یک تمدن پیشرفته است. در باب اقلیم­‌های گذشته، حجم قابل توجهی از تحقیقاتی که غالبا متضاد هم هستند، منتشر شده‌‌اند و کم نیستند کسانی که به اهمیت بالای تحولات اقلیمی در تبیین موقعیت نخستین تمدن‌ها، مهاجرت‌های مردم و حتی ظهور و سقوط امپراتوری‌ها متمایلند. نویسنده در فصل پنجم به مطالعه «راه‌ها» پرداخته است. مطالعه راه‌ها، چه زمینی و چه دریایی و چه هوایی برای جغرافیدان‌­ها و تاریخ‌پژوهان مهم است و علاقه مشترکی را برمی‌­انگیزد. راه‌ها برای جغرافیدان‌ها در حکم ابزارهای امروزی حمل و نقل هستند و به عنوان ویژگی­‌هایی که با طبیعت در هم تنیده شده‌­اند، توجه او را به خود جلب می‌کند. در فصل ششم «شهرها» مطالعه شده‌­اند. انسان مکانی را که طبیعت مهیا کرده است، به‌گونه‌یی سامان می‌دهد که بتواند نیازهایش را برآورد و شاید از همین روست که واژه‌های «تمدن» و «مدینه» هم‌­ریشه‌­اند. اکتشافات جالب توجه باستان­شناسان در مصر، بین‌‌­النهرین و شمال غرب هند نه‌تنها قدمت فراوان سکونت بشری را نشان می‌دهند، بلکه نقش مهم آن را هم در توسعه تمدن آشکار می‌کنند. فصل هفتم با عنوان «سرحدات و مرزها» به بررسی مساله سرحدات در تاریخ بشر پرداخته است. یک گستره یا سرزمین با سامان سیاسی، در هرجا که باشد، یک واحد جغرافیایی با مکانی معین و محدوده­ای کم­وبیش مشخص است.

به‌نظر می­‌آید که در تمام طول تاریخ، دولت‌ها به صورتی نسبتا اختیاری ایجاد شده، گسترش یافته و از بین رفته‌­اند و این مساله تا حد زیادی صادق است که دولت‌ها در نتیجه اشغال، اسکان و سامان دادن به زمین متولد می‌شوند و رشد می‌کنند. فصل هشتم «زیستگاه و اقتصاد» است. مناطق مختلف به سبب ویژگی­‌های طبیعی‌­شان برای زندگی شیوه‌های متفاوتی فراهم می‌کنند. همواره میان محیط طبیعی و آنچه ممکن است پاسخ اقتصادی نامیده شود، انسان با توانایی­‌‌ها، علایق و تمایلات خاص خودش قرار می‌گیرد و نمی‌توان این پاسخ اقتصادی را منحصرا و بر اساس یک قاعده به زمینه طبیعی نسبت داد. طبیعت با وجود محدودیت‌­هایی که به واسطه آنها اقدامات و فعالیت­‌های بشر را محدود می‌کند، تنها یک نیروی مخالف نیست بلکه می‌تواند بسیار منعطف هم باشد. فصل نهم با عنوان «پیدایش تمدن» به چگونگی شکل­‌گیری تمدن‌های بشری پرداخته است. ناحیه‌هایی که تمدن در آن شکل گرفت، احتمالا در آن زمان مناسب‌ترین شرایط اقلیمی را در نیمکره شمالی داشتند. تصور اینکه نخستین مراحل شیوه‌های زندگی متمدن به‌طور کامل برای ما آشکار شده است، درست نیست، اما به هرحال اکتشافات باستان­شناسی اطلاعات زیادی در اختیار ما نهاده است.

باستان‌­شناسان، به‌طور قانع­‌کننده‌­یی توضیح می‌دهند که فرهنگ نوسنگی نخستین فرهنگی است که به درستی می‌توان آن را «متمدن» نامید. فصل دهم «پیدایش تمدن در قاره امریکا» را مورد بررسی قرار داده است. نویسنده در ابتدای فصل خاطرنشان کرده است که ما به خوبی از تقسیمات قاره امریکا و نقش مهمی که در صحنه جهانی ایفا می‌کنند، آگاهیم. این تقسیم‌­ها عبارتند از: امریکای شمالی (کوبا، ایالات متحده و کانادا در این بخش قرار می‌گیرند)، امریکای میانی که شامل مکزیک، سرزمین­های تنگه پاناما و جزایر دریای کاراییب می‌شود و امریکای جنوبی که خود به‌تنهایی یک قاره محسوب می‌شود و هسته مرکزی قسمتی است که «امریکای لاتین» خوانده می‌شود. فصل یازدهم «اروپا و چین» است. اروپا و چین در پیشرفت خود کاملا مستقل بودند و از هم دوری می‌گزیدند، تا دوره معاصر نیز اروپا و چین دنیاهای جداگانه‌یی را برای خود شکل داده بودند و هرکدام راه خودشان را می‌رفتند. حتی امروزه که فاصله و مسافت با ابزارهای جدید ارتباطی تقریبا از بین رفته‌اند و جدایی شرق و غرب دیگر به هیچ‌وجه وجود ندارد، همچنان این نگاه رایج است که اروپا و چین بدون توجه به سیاست، زبان‌شناسی و دیگر تقسیم‌بند‌ی‌ها به عنوان دو زادگاه متفاوت برای سنن فرهنگی متمایز و جدا از هم در نظر گرفته شوند.

شادی معرفتی