فدک کجاست

فدک یکی از دهکده های آباد و حاصل خیز نزدیک خیبر است و تا مدینه, ۱۴۰ کیلومتر فاصله دارد

فدک کجاست؟ چگونه به پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله رسید؟ به چه دلیل به حضرت فاطمه‌سلام‌الله‌علیها به ارث رسید و سرانجام آن چه شد؟

فدک یکی از دهکده‏های آباد و حاصل‌خیز نزدیک خیبر است و تا مدینه، ۱۴۰ کیلومتر فاصله دارد. درسال هفتم هجری، قلعه‏های خیبر، یکی پس از دیگری فتح شدند و قدرت مرکزی یهود در هم شکست و ساکنان فدک تسلیم شدند و در برابر پیامبر متعهد شدند که نیمی از زمین‏ها و باغ‏های خود را به آن حضرت واگذار کنند و نیمی دیگر را برای خود نگه دارند و افزون بر این، آنها کشاورزی سهم پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله را هم به عهده گرفتند تا در برابرش مزدی دریافت کنند. سرزمین‏هایی که بدون هجوم نظامی به دست مسلمانان می‏افتند، به شخص رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله تعلق دارند و او هر گونه بخواهد، می‏تواند در آنها تصرف کند. وقتی آیه «و آتِ ذَالقربی حقّه و المسکین و ابن السبیل و لاتبذّر تبذیراً»۱ نازل شد، پیامبر اسلام، دخترش فاطمهسلام‌الله‌علیها را خواست و فدک را به او داد.۲

● سرگذشت فدک پس از پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله

پس از پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله، حضرت فاطمهسلام‌الله‌علیها از فدک محروم شد و کارگرانش را از فدک بیرون کردند. آن حضرت برای پس گرفتن فدک، بسیار کوشید؛ ولی دستگاه خلافت از این کار سر باز زد. ممنوعیت حضرت فاطمهسلام‌الله‌علیها از تصرف در فدک در زمان خلافت ابوبکر پی‏ریزی شد. ابن ابی الحدید معتزلی که فردی عالم و سنی مذهب است، می‏نویسد:

«ابراهیم بن سعید ثقفی از ابراهیم بن میمون از عیسی بن عبداللّه‏ بن محمدبن علی بن ابی‏طالب‌علیه‌السلام از پدرش و او از جدش و او از علی علیه‌السلام روایت کرده است که آن حضرت فرمود: فاطمهسلام‌الله‌علیها نزد ابوبکر رفت و به او فرمود: پدرم فدک را به من بخشید وعلی و امّ‏ایمن بر این مطلب گواهند. ابوبکر گفت: تو جز حق و راستی، چیزی به پدرت نسبت نمی‏دهی؛ من آن را به تو بخشیدم و بعد تکه‏ای از پوست طلبید و سند فدک را برای حضرت زهراسلام‌الله‌علیها نوشت. حضرت از نزد او خارج شد و در بین راه به عمر رسید. عمر پرسید: ای فاطمه! از کجا می‏آیی؟ گفت: از نزد ابوبکر می‏آیم؛ به او گفتم که رسول خداصلی‌الله‌علیه‌وآله فدک را به من بخشید و علی‌علیه‌السلام و ام‏ایمن نیز بر این مطلب گواهند و او فدک را به من برگرداند و این نوشته را به من داد. عمر نوشته را از آن حضرت گرفت و نزد ابوبکر آمده، گفت: تو فدک را به فاطمه[سلام‌الله‌علیها] داده‏ای و سندش را نوشته‏ای؟ گفت: آری. گفت: علی[‌علیه‌السلام] به سود خود گواهی می‏دهد و ام‏ایمن یک زن است؛ بعد آب دهان بر روی آن سند انداخته، نوشته را پاک و سند را پاره کرد».

همچنین روایت شده که ابوبکر پس از گواهی امیرالمؤمنین‌علیه‌السلام دستور داد فدک را به حضرت زهراسلام‌الله‌علیها بدهند؛ اما عمر بر این حکم ابوبکر اعتراض کرده، نوشته را پاره کرد.۳ پس از آن که معاویه به قدرت رسید، فدک را میان مروان، عمروبن عثمان و پسرش یزید، تقسیم کرد. در دوران خلافت مروان، همه فدک در اختیار وی قرار گرفت و او آن را به پسرش عبدالعزیز داد. عبدالعزیز نیز فدک را به پسرش عمر داد. عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها برگردانید.

پس از درگذشت عمربن عبدالعزیز، فدک در اختیار خلفای بعدی قرار گرفت و تا روزی که حکومت امویان ادامه داشت، در اختیار آنان ماند. وقتی حکومت به بنی‌عباس رسید، سفّاح آن را به عبدالله بن حسن برگرداند. پس از سفاح، منصور دوانقی فدک را از فرزندان زهراسلام‌الله‌علیها گرفت. فرزند منصور (مهدی) فدک را به فرزندان زهراسلام‌الله‌علیها بازگردانید. پس از مهدی، موسی و هارون، دوباره فدک را از فرزندان حضرت فاطمهسلام‌الله‌علیها پس گرفتند.

وقتی خلافت به مأمون عباسی رسید، به طور رسمی، فدک را به فرزندان حضرت زهراسلام‌الله‌علیها بازگردانید. پس از مأمون نیز وضعیت فدک چنین بود؛ گاهی آن را برمی‏گرداندند و گاهی پس می‏گرفتند. در عصر آنها، فدک مسئله‏ای سیاسی به شمار می‏آمد؛ نه انتفاعی و اقتصادی. خلفای عباسی و اموی به درآمد فدک نیاز نداشتند و برای همین وقتی عمربن عبدالعزیز فدک را به فرزندان فاطمهسلام‌الله‌علیها بازگرداند، بنی‏امیه او را سرزنش کردند و گفتند: تو با این کار، ابوبکر و عمربن خطاب را تخطئه کردی.۴

مسلم بن حجاج نیشابوری، در کتاب معروفش «صحیح مسلم»، داستان مطالبه فدک از سوی حضرت فاطمهسلام‌الله‌علیها را به طور مشروح آورده و از عایشه چنین نقل کرده است: حضرت فاطمهسلام‌الله‌علیها پس از امتناع خلیفه از بازگرداندن فدک، با او قهر کرد و تا هنگام وفاتش، حتی یک کلمه با ابوبکر سخن نگفت۵. در نهج‏البلاغه درباره فدک چنین آمده است: «از میان آن چه آسمان بر آن سایه افکنده، تنها فدک در دست ما بود که گروهی بر آن بخل ورزیدند و گروهی هم از آن چشم پوشیدند و خداوند، بهترین داور است»۶.

سرانجام در دوران متوکل عباسی، فدک از فاطمیان پس گرفته شد؛ درختانش به دستور شخصی به نام «عبدالله بن عمر بازیار»، قطع شدند و روسیاهی آن برای بدخواهان باقی ماند. ناگفته نماند که قطع درختان در حالی انجام گرفت که یازده درخت خرمایی که به دست مبارک پیامبرصلی‌الله‌علیه‌وآله در آن کاشته شده بودند، هنوز باقی بودند. شخصی که آن درختان را قطع کرد، «بشران بن ابی امیه ثقفی» نام داشت که پس از بازگشت به بصره - آن گونه که در تاریخ آمده است - فلج شد.۷

● چرا امیرالمؤمنین علیه‌السلام فدک را پس نگرفت؟

اما درباره این که چرا حضرت علیعلیه‌السلام پس از به حکومت رسیدن، فدک را پس نگرفت از سوی امامان معصومعلیهم‌السلام، چنین آمده است: ابوبصیر می‏گوید: از امام صادقعلیه‌السلام پرسیدم: چرا حضرت علیعلیه‌السلام پس از به حکومت رسیدن، فدک را پس نگرفت؟ آن حضرت فرمود: چون ظالم و مظلوم هر دو مرده بودند و خداوند، ظالم را کیفر و مظلوم را پاداش داده بود و علی بن ابیطالبعلیه‌السلام خوش نداشت چیزی را که غاصب آن، کیفر و مظلوم آن، پاداش دیده، برگرداند.۸

شخصی از امام کاظمعلیه‌السلام پرسید: چرا علیعلیه‌السلام فدک را باز پس نگرفت؟ امام در جواب فرمود: ما خاندانی هستیم که ولی‌مان خداست و حق ما را تنها او می‏گیرد. ما اولیای مردم هستیم و حقوق آنان را از ستم‌گران باز پس می‏گیریم؛ ولی برای خودمان، باز پس نمی‏گیریم۹.

نویسندگان کتاب «اسرار فدک» در جواب این سؤال، چنین نوشته‌اند: فدک تا غصب نشده بوده، ارزش یک ملک را داشت؛ ولی پس از غصب فدک، به بهای بی‏حرمتی به فاطمه زهرا سلام‌الله‌علیها، بازگرداندن دیگر چه ارزشی داشت؟ اگر زمین فدک بازگردانده شد، آیا بهای غصب آن که جسارت به ساحت پاک آن حضرت است، قابل قصاص است؟ فدک از آن جهت برای فاطمه سلام‌الله‌علیها گرامی بود که یادگار رسول خدا و پشتوانه مالی برای اهل بیت و شیعیان بود؛ وگرنه فاطمه سلام‌الله‌علیها که به درآمد آن نیاز نداشت.

نویسندگان این کتاب در ادامه آورده‏اند: بازگرداندن فدک، به شوخی گرفتن غصب آن است. اگر هزار بار فدک بازگردانده شود، جنایت هولناکی که انجام شد، رنگ نمی‏بازد و آن روزهای غارت‌گری، هرگز فراموش نمی‏شوند.

آنان در ادامه می‌نویسند: یزید می‏خواست اموال به غارت رفته کربلا را با دادن اموالی عوض بدهد؛ ولی امام سجاد علیه‌السلام نپذیرفت و فرمود: در میان آن اموال، لباس حضرت فاطمه سلام‌الله‌علیها بود.۱۰

پی‌نوشت:

۱. اسراء، آیه ۲۶.

۲. طبرسی، مجمع‌البیان، ج۳، ص۴۱۱.

۳. ابن ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغه، ج۱۶، ص ۲۷۴.

۴. جعفر سبحانی، فروغ ابدیت، ج ۲، ص۶۶۹.

۵. صحیح مسلم، ج ۳، ص ۱۳۸۰.

۶. نهج‌البلاغه، ترجمه فیض‌السلام، نامه ۴۵.

۷. احمدی میانجی؛ مکاتیب‌الرسول.

۸. مجلسی، بحارالانوار، ج ۲۹، ص۳۹۵.

۹. همان.

۱۰. محمدباقر انصاری و سید حسین رجایی، اسرار فدک، ص ۲۱۳.