سکه ای با یک رو

نگاهی آشنا به طرح پرداخت نقدی یارانه ها

تاکید دوباره رئیس‌جمهور مبنی بر آغاز پرداخت نقدی یارانه‌های سوخت از آذرماه در حالی‌که اقتصاددانان حاضر در جلسه دیدار با احمدی‌نژاد به دنبال جمع‌بندی نکات، هشدارها و توصیه‌های خود برای اصلاح این طرح هستند، می‌توان به این جمع‌بندی رسید که دعوت از اقتصاددانان برای مشورت درباره طرح موسوم به تحول اقتصادی صرفا برگزار کردن پرده‌ای از نمایشی بود که اجرای آن پیش از مشورت با اقتصاددانان آغاز شده و ادامه اجرای آن چندان در گرو نظرات آنان نبوده است. چه آنگونه که رئیس دولت در گفت‌وگوی تلویزیونی خود بر اجرای طرح موردنظر خود آنچنان پای فشرد که حتی اگر تمام اقتصاددانان دنیا گردهم بیایند و توقف طرح را خواستار شوند یا تغییر در مکانیسم اجرای این طرح را توصیه کنند این طرح آنگونه که رئیس دولت و همفکران وی در دولت می‌خواهند ادامه خواهد یافت.

اما نکته مهمی که کارشناسان مستقل اقتصادی و افراد جامعه خواستارآن هستند و اتفاقا تاکنون و به‌رغم برگزارشدن چند شوی تلویزیونی هنوز روشن نشده، نقاط ابهام‌آمیز این طرح است که ظاهرا هیچ مقام دولتی درصدد ابهام‌زدایی و پاسخگویی به این موارد نیست. به طور مثال روشن شدن محمل قانونی این تحول در سومین سال حیات دولت نهم است، معلوم نیست چگونه دولت قصد انجام تغییراتی در این سطح را تنها با اراده یک قوه دارد، هنوز روشن نیست برنامه‌ای با این گستردگی که آقایان در دولت آن را «انقلابی بزرگ» در عرصه اقتصاد ایران می‌نامند بر کدام محمل قانونی استوار است و برنامه‌ای که تنها می‌تواند در قالب برنامه‌های توسعه‌ای میان‌مدت با فرآیند روشن تدوین و تصویب و مشارکت تمام قوا طراحی شده و به اجرا درآید، چگونه از دل یک قوه با ابهامات بسیار بیرون آمده است و بدون نیاز به تصویب و بررسی نمایندگان مردم یا مراجع دیگر تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری قرار است تا چند ماه آینده به مرحله اجرا درآید؟ به نظر می‌رسد دولت نهم براساس سنت آشنای خود با ساده‌سازی تمام مسائل و تقلیل آثار و تبعات تصمیم‌گیری‌های بزرگ قصد دارد این بار نیز اقتصاد ایران را در شرایطی قرار دهدکه آثار آن کم از اتفاقاتی که تاکنون بر سر اقتصاد ایران آمده نیست. به طور مثال آنها تنها با مددگرفتن از این گزاره که همه اقتصاددانان بر هدفمندکردن یارانه‌های هنگفت پرداختی در اقتصاد ایران توافق‌نظر دارند به این جمع‌بندی رسیده‌اند که همه کارشناسان و مردم موافق اجرای برنامه‌ای هستند که هنوز جز کلیاتی مبهم از آن منتشر نشده است. اما حتی با این اوضاع نیز، همه باید سکوت پیشه کنند تا دولت برنامه موردنظر خود را به پیش ببرد.

اما در این میان آنچه در آستانه اجرایی شدن این طرح هنوز معلوم نشده، این است که منظور دولت از مفهوم هدفمندکردن یارانه‌ها با آنچه در نظر اقتصاددانان با تفکرات مختلف و مردم با سطح درآمدهای گوناگون وجود دارد تا چه اندازه اشتراک و افتراق دارد؟ چند گفت‌وگوی تلویزیونی رئیس دولت نهم که اتفاقا برای تشریح و تبیین این طرح انجام گرفته است نیز نه‌تنها بر روشن‌شدن این طرح کمکی نکرده است، اتفاقا با پاسخ‌های آشنا به سبک محمود احمدی‌نژاد به نگرانی‌ها افزوده است.

رئیس‌جمهور در همین گفت‌وگوی آخر به دلیل ملاحظات رسانه ملی و وظیفه سازمانی مجریان تلویزیون که هرگز جدی بودن در پاسخ گرفتن از رئیس دولت در میان فهرست این وظیفه‌‌ها نیست تحت فشار قرار نگرفت تا ابهامات موجود در این طرح پاسخ داده شود، او در این گفت‌وگو تنها با استفاده از ادبیات مخصوص به خود با مطایبه از کنار این موارد گذشت. از سوی دیگر مسوولان دولت نهم، اقتصاددانان و کارشناسان دولتی نیز خود را موظف به پاسخگویی به انتقادها و پرسش‌هایی که رسانه‌های مستقل به نقل از کارشناسان مطرح می‌کنند، نمی‌بینند و طرح موردنظر رئیس دولت و همفکرانش بدون چکش‌کاری علمی، در معرض نقدبودن و بدون آماده شدن زیربناهای لازم و الزامات آن گام به گام به مرحله اثرگذاری در جامعه نزدیک می‌شود.

او در برابر این پرسش که محل پرداخت این یارانه‌ها چه خواهد بود؟ ترجیح داد تا به شکلی هنرمندانه از پاسخگویی بگریزد. چراکه آنچه در ادبیات متداول اقتصاددانان دنیا از پرداخت نقدی یارانه‌ها به ذهن متبادر می‌شود حذف یارانه‌های پیدا و پنهان در قیمت‌گذاری کالاها و پرداخت همان میزان یارانه‌ها به افراد جامعه است.

یعنی اگر منظور رئیس دولت از پرداخت نقدی یارانه‌ها همین تعریف متداول، معمول و رایج آن در سراسر دنیا باشد براساس گفته احمدی‌نژاد در آذرماه و در فاز نخست اجرای انقلاب دولت نهم، قیمت سوخت واقعی شده و بدون پرداخت یارانه محاسبه خواهد شد و مابه‌ازای این قیمت واقعی تا قیمت قبل از واقعی شدن به صورت نقدی به مردم پرداخت خواهد شد.

معنای دیگر این اتفاق که برای مردم معنادار و بسیار مهم است و احتمالا هیچ‌کس در دولت تمایلی به تبیین آن ندارد، این است که قیمت بنزین به لیتری ۸۰۰ تا ۱۱۰۰ تومان و قیمت گازوئیل به لیتری ۹۰۰ تا ۱۳۰۰ تومان خواهد رسید و بعد از آن است که مبلغی به عنوان یارانه نقدی سوخت به مردم پرداخت خواهد شد.

اما رئیس دولت نهم همچون یکی از نامزدهای انتخاباتی ریاست‌جمهوری دوره نهم تنها به یک روی سکه نقدی کردن یارانه‌ها اصرار می‌ورزد و برای مردم داستان پرداخت چند ده هزار تومانی در ماه را تکرار می‌کند. اگر این رفتار برای یک رقیب انتخاباتی قابل قبول باشد که بدون مطرح کردن مکانیسم و فرآیند پرداخت چند هزار تومانی به مردم، به فکر گرفتن حداکثر آرای جامعه باشد به طور یقین برای رئیس دولت پسندیده نیست که روی دیگر سکه نقدی شدن یارانه‌ها را به مردم نشان ندهد و تنها و تنها از پرداخت پولی بادآورده به حساب بانکی خانوارها سخن بگوید. مگر آنکه رئیس دولت نیز بخواهد همچون یک نامزد انتخاباتی برای ریاست‌جمهوری دوره بعد یک سوی سکه را به مردم نشان دهد همان رویی از سکه را که برای جذب آرای انتخاباتی موثر است. اما روی دیگر سکه نه در آن رقابت انتخاباتی و نه در این انقلاب اقتصادی هرگز و هرگز به مردم نشان داده نشده است و آن کاندیدای ریاست‌جمهوری و این رئیس دولت تنها روی دیگر سکه یعنی پرداخت چند ده هزار تومان یارانه به هر نفر و هر خانوار را به مردم نشان می‌دهند. جالب اینجاست که سه سال پس از رقابت‌های انتخاباتی ریاست‌جمهوری هنوز هیچ‌کس از طراحان پرداخت ۵۰ هزار تومانی منظور خود و محل تامین آن مستمری را در هیچ تریبونی شفاها و کتبا اعلام نکرده‌اند تا بتوان نسبت به آن اظهارنظر کرد. حتی در میانه راه سه سال گذشته عباس عبدی و دکتر موسی غنی‌نژاد با فرض آنکه آن مقرری ماهانه همان درآمد نفت متعلق به مردم است از آن دفاع کردند و گروهی دیگر با فرض آنکه ۵۰ هزار تومان مذکور سهم هر ایرانی بالای ۱۸ سال از سود به دست آمده از محل فعالیت شرکت‌ها و کارخانه‌هایی است که ملی شده‌اند نه دولتی به آن پیوستند و امروز که بخشی از وابستگان به نامزد دیروز همین نقدی کردن پرداخت یارانه‌ها را منظورنظر خود اعلام کرده‌اند. به نظر می‌رسد همان ابهام و سردرگمی در کمپین انتخاباتی که همچنان پابرجا باقی مانده است گریبان طراحان طرح تحول اقتصادی دولت نهم را نیز گرفته است با اینکه آنها مدعی‌اند این طرح از پشتوانه فکری یک تا دو سال‌و‌نیم (راساس اعلام منابع مختلف دولتی) برخوردار است اما پاسخی به این پرسش‌های روشن و مکرر که منابع تامین پرداخت نقدی یارانه‌ها کجاست و اگر منبع آنها همان حذف یارانه‌هاست برنامه دولت برای تورم ناشی از هزار تومان شدن هر لیتر بنزین چیست؟ ارائه نشده است.

به راستی اگر فهم دولت از پرداخت نقدی یارانه‌ها و در گام نخست آن نقدی کردن یارانه‌های سوخت در آذرماه همان فهم فراگیر حذف یارانه‌هاست، کدام برنامه را برای ارتقای معنادار و محسوس وسایل حمل‌ونقل عمومی و کم‌اثر کردن افزایش وحشتناک قیمت سوخت به ویژه گازوئیل بر قیمت سایر کالاها و خدمات انجام داده است؟ جز آنکه تنها خاطره مردم در داستان ارتقای سطح کیفی و کمی حمل‌ونقل عمومی شهر تهران، کشمکش سیاسی دولت و مسوولان شهرداری و متروی تهران بر سر تخصیص منابع و بودجه آنهاست؟ محمود احمدی‌نژاد در تازه‌ترین گفت‌وگوی خود با مجریان سیما حتی در مقابل این پرسش که «بسیاری بر این باورند که حذف یارانه‌ها و پرداخت نقدی آنها به رشد ۵۰ درصدی و بیش از۵۰ درصدی نقدینگی و به تبع آن رشد بی‌سابقه تورم می‌شود و آیا دولت فکری به حال این ماجرا کرده است؟» به خنده‌ای اکتفا کرد و در کمال تعجب اجرای این طرح را موجب کاهش نقدینگی و تورم دانست. نکته‌ای که حتی نمایندگان اصولگرای مجلس و کارشناسان و طراحان این انقلاب در دولت نیز به آن اذعان دارند و به دنبال راهکاری برای آن هستند در حضور مردم با خنده‌ای و جمله‌ای رفع و رجوع شد و مجری مستاصل سیما که چاره‌ای جز پذیرش امر رئیس دولت نداشت پاسخگویی به این ابهامات را به زمانی دیگر حوالت داد. با چنین اوضاعی افراد جامعه حق دارند مدام از خود و دیگران بپرسند که قرار است چه بلایی بر سر آنها نازل شود؟ آنها حق دارند از آینده مبهم قیمت‌ها، زندگی خود و دیگر آثار طرح تحول اقتصادی که تنها یک روی سکه آن را شنیده و می‌شنوند نگران باشند. حتی در اصل گزارش این طرح که در سال ۲۰۰۳ اقتصاددانان بانک جهانی تهیه و برای اجرا به ایرانیان توصیه کرده‌اند نیز متولیان اصلی و توصیه کنندگان اولیه این انقلاب اقتصادی دولت نهم در بانک جهانی نسبت به تورم فزاینده ناشی از اجرای آن هشدار می‌دهند.

آرش حسن‌نیا