میراث ایرانی که جهانی شد

۱۰ اثر ثبت شده در میراث معنوی ایران کدام است

ثبت جهانی آثار ملموس و ناملموس فرهنگی ایران، نقش موثری در صیانت از سرمایه‌های فرهنگی کشور و معرفی تمدن ایران در عرصه‌های بین‌المللی دارد.

از میان ۱۲۰ اثر معنوی که در یونسکو به ثبت رسیده، ده اثر متعلق به ایران است، در حالی که ایران سرشار از آثار و یادگارهای معنوی متعدد است و می‌تواند سهم بیشتری از این میزان را به خود اختصاص دهد.

بیش از ۴۵۰ اثر معنوی در کنار ابنیه و محوطه‌های تاریخی ثبت و ضبط شده است. ۹ پرونده آثار معنوی کشور طی شش سال گذشته در فهرست میراث معنوی یونسکو به ثبت رسیده است. امسال نیز مراسم قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان به عنوان دهمین اثر میراث معنوی ایران به ثبت جهانی رسیده است.

نوروز، موسیقی ردیفی ایرانی، هنر و مراسم نمایشی تعزیه، موسیقی بخش‌های خراسانی، آیین پهلوانی و رقص پهلوانی، روش سنتی قالیبافی در استان فارس، روش سنتی قالیبافی در کاشان، (قصه‌پردازی) نقالی ایرانی، دانش ساخت لنچ در خلیج فارس، قالی‌شویی مشهد اردهال کاشان نیز فهرستی از میراث فرهنگی و معنوی کشورمان است که در یونسکو به ثبت جهانی رسیده‌ است. ‌در این شماره قصد کردیم به معرفی این ده اثر معنوی ایران بپردازیم.

● نوروز

پس از سال‌ها انتظار و ارائه درخواست ثبت جهانی نوروز به سازمان علمی و فرهنگی سازمان ملل متحد ـ یونسکو ـ سرانجام هشتم مهر‌۱۳۸۸ مهم‌ترین جشن باستانی ایرانیان به ثبت جهانی رسید.

ثبت جهانی نوروز توسط یونسکو در حالی اتفاق افتاد که سازمان میراث فرهنگی و گردشگری ایران چهار سال پیش از آن یعنی‌ سال ۸۴ مدارک و مستندات لازم برای ثبت این رویداد مهم سنتی و باستانی را به مراجع ذی‌ربط ارسال کرده بود، اما کارشناسان میراث فرهنگی و گردشگری علت تاخیر چند ساله در ثبت جهانی پرونده نوروز در فهرست جهانی میراث غیرملموس یونسکو را ضرورت تغییر در ضوابط این نهاد بین‌المللی می‌دانستند. ‌هرچند نوروز جشن ملی مردم آریایی محسوب می‌شود، ولی در طول تاریخ تجلیل این جشن در میان مردم ترک زبان منطقه آسیای مرکزی، یعنی ازبک‌ها، قرقیزها، قزاق‌ها و ترکمن‌ها نیز رایج بوده است.‌نوروز برابر با یکم فروردین ‌(روزشمار خورشیدی)

جشن آغاز سال و یکی از کهن‌ترین جشن‌های به جا مانده از دوران باستان است. خاستگاه نوروز در ایران باستان است و هنوز مردم مناطق مختلف ایران نوروز را جشن می‌گیرند. نوروز در ایران و افغانستان آغاز سال نو محسوب می‌شود و در برخی دیگر از کشورها هم تعطیل رسمی است.

● موسیقی‌ردیفی ایرانی

ثبت جهانی ردیف موسیقی ایرانی(در مهرماه ۱۳۸۸) افتخار بزرگی برای کشور ایران به شمار می‌آید و این نخستین بار است که یک اثر ناملموس از ایران به ثبت جهانی می‌رسد. ‌‌ردیف موسیقی سنتی موسیقی کلاسیک ایرانی مجموعه الگویی بنیادی است که برای اجرای موسیقی بداهه‌پردازی و آهنگسازی و در حقیقت چند مجموعه از آهنگ محسوب می‌شود.

ردیف موسیقی وسیله‌ای برای حفظ و انتقال میراث فرهنگی ایران در قالب ساختارهای زیبایی‌شناختی است که به طور شفاهی از استاد به شاگرد منتقل می‌شود.‌سابقه تاریخی ردیف بررسی در دوره قاجار تکوین و تاریخچه آن به اواسط دوره صفویه قابل پیگیری است.‌دو نوع ردیف موسیقی به نام آوازی و سازی وجود دارد که ردیف‌های سازی با توجه به ویژگی‌های فنی سازهای مختلف اجرا می‌شود.‌تار، سه‌تار، سنتور، کمانچه، نی، عود، قانون ویلون و سازهای اصلی موسیقی کلاسیک است که با آنها ردیف اجرا می‌شود. ‌ردیف موسیقی وسیله‌ای برای حفظ و انتقال میراث فرهنگی ایران در قالب ساختارهای زیبایی‌شناختی است که به طور شفاهی از استاد به شاگرد منتقل می‌شود.

● قالیبافی استان فارس

دوسوم از خاک استان فارس محل زیست عشایر مختلفی است که از هزاران سال پیش در این سرزمین پهناور زندگی کرده و برای دسترسی به هوای معتدل و چراگاه‌های سرسبز برای دام‌های خود در طول سال مبادرت به کوچ‌های طولانی می‌کنند.

به طور کلی روش‌های بافت و نقشمایه‌ها و نگاره‌های استان فارس در حد کمال زیبایی و تنوع است و البته در هر ایل و طایفه و در هر ناحیه فرق می‌کند. به تقریب تمامی آنها روی زمین بافته می‌شوند. قالی و قالیچه‌های فارس بیشتر دو پوده بوده و تار و پود آنها از جنس پشم است. گره به کار رفته در فرش‌های این استان بسته به ایل و طایفه متفاوت است چنانچه در دستبافت‌های ایل قشقایی گره فارسی در حالی که در میان بافنده‌های مستقر در نی ریز و اصطهبانات گره‌های فارسی ـ ترکی بسته به مورد رایج است و در سایر ایل‌ها می‌توان گفت به تمامی گره ترکی یا متقارن را ترجیح می‌دهند. پشم‌های به دست آمده از گوسفند‌های فارس لطیف و براق بوده و رنگ‌های پرمایه و دلپذیری که در این ناحیه به فراوانی یافت می‌شود. روی این الیاف فرصت خودنمایی بیشتری می‌یابند. روش سنتی قالیبافی در استان فارس در آبان ۱۳۹۰ ثبت جهانی شد.

● آیین​های پهلوانی

ثبت جهانی آیین‌های پهلوانی و زورخانه‌ای در سازمان جهانی یونسکو به عنوان میراث معنوی بشریت در آبان‌۸۹ اتفاق افتاد. دو سال پیش‌ این آیین ثبت ملی شده بود. ‌آیین پهلوانی ایران از پیشینه‌ای به درازای تاریخ این سرزمین کهن برخوردار است، این آیین کهن در گذر زمان رنج‌ها کشیده و شادکامی‌های فراوانی را پذیرا شده تا آموخته‌ها، اندوخته و... به اینجا رسیده است. ورزش باستانی ایران با پیشینه‌ای رزمی و آیینی گرچه در دورهای مختلف تاریخی ‌دچار دگرگونی‌های ظاهری شد، ولی کالبد اصلی و چارچوب نخستین خود را از دست نداد و اگر زنگارهای سده‌های پسین (آخر) از پیکره آن زدوده شود یکی از بهترین و کارآمدترین نهادهای فرهنگی ایرانیان خواهد بود. به این ترتیب، ورزش کشتی یکی از باسابقه‌ترین رشته‌های ورزشی است که از دوران باستان به اشکالی در نقاط مختلف ایران رواج داشته است.

آنچه بیش از هر چیز بر کشتی در سراسر ایران حکمفرما بوده نه‌تنها جنبه بدنی و ورزشی آن، بلکه بیشتر از آن به‌علت روح جوانمردی و سلحشوری و انگیزه‌ای برای آمادگی بدنی در مقابل حوادث گوناگون ازجمله جنگ‌های تن به تن و دفاع از کیان و مملکت و ایستادگی در مقابل زورمندان بوده است.

کشتی‌های محلی ایران به نام‌های گوناگون مشهور بوده و هر کدام برای خود لطف و منزلتی ویژه دارد و مشهورترین آنها شامل کشتی پهلوانی، کشتی آشیرما، کشتی گرش، کشتی لوچو، کشتی باچوخه و کشتی زوران پاتوله است.

● قالیشویی‌مشهد اردهال‌کاشان

آیین قالیشویان مشهد اردهال کاشان به عنوان تازه‌ترین اثر ایران در هفته گذشته در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شده است. مراسم سنتی مذهبی قالیشویان از سنت‌های چند هزار ساله است که در دومین جمعه مهر هر سال در مشهد اردهال کاشان برگزار می‌شود.

مراسم قالیشویان نمایش واقعه شهادت سلطان علی بن محمدباقر(ع) در سال ۱۱۳ هجرت در سرزمین مشهد اردهال و نحوه به خاکسپاری این امامزاده جلیل القدر توسط اهالی فین کاشان است که هر ساله با تعصب و غرور خاصی معمولا در یکی از روزهای میان نهم تا پانزدهم مهر برگزار می‌شود و به روز قالیشویان معروف است.

هرگاه این جمعه با یکی از روزهای سوگواری و جشن مذهبی یا با یک رویداد برجسته تاریخی و سیاسی همزمان بشود، مراسم در همان هفته برپا می‌شود.

● تعزیه

نمایش آیینی تعزیه بنا به اسناد به دست آمده از بخارا و مناطق ماوراءالنهر مراسمی پرشکوه در سوگ کشته شدن سیاوش به دست افراسیاب بوده است. این آیین بعدها و بعد از ورود اسلام در بزرگداشت شهادت امام حسین(ع) ادامه حیات داد. روند ثبت جهانی تعزیه از سال ۱۳۸۴ مفتوح شده بود که به دلیل ناقص بودن مدارک ارسالی برای تحقیق و بررسی پیرامون آن در یونسکو یا نبود تطابق مدارک ارسالی با استانداردهای این سازمان، روند ثبت جهانی آن به تاخیر افتاد.

جالب این که هنر نمایشی تعزیه درحالی در فهرست میراث جهانی و ناملموس یونسکو قرار گرفت که ترکیه نیز مدعی ثبت آن به نام کشورش بود. با این حال پرونده ثبتی تعزیه به دلیل قدمت برگزاری آن، به صورت مستقل به نام ایران ثبت شد.

تعزیه هنر قدسی است و اشخاص تعزیه همه در این نمایش به عبادت می‌پردازند. با وضو وارد صحنه می‌شوند و در گروه مخالف‌خوان (دشمن) و موافق (یاران) امام حسین(ع) جای می‌گیرند.‌ اشخاص تعزیه، بازیگران غیرحرفه‌ای هستند که این خود نشان‌دهنده نمایش دینی است. گروه موافق‌خوان و گروه مخالف‌خوان قبل و بعد از تعزیه دوستدار امام(ع) هستند.زبان تعزیه، ویژه است و ترکیبی از شعر، موسیقی، دکلمه و گاه خطابه‌های پرشور.

● روش سنتی‌قالیبافی در‌کاشان

قالی کاشان با یک نظر سریع هم از طریق بافت بسیار ظریف (گره با پرز کوتاه و ظریف) که جزئیات تمام نقش‌ها را ظاهر می‌سازد و هم از طریق پشم بسیار عالی مرینوس آن که به سطح قالی یک حالت مخملی می‌دهد، قابل تشخیص است. بدون تردید استفاده از پشم استرالیایی توسط کسی انجام شده که اساس تولید فرش نوین کاشان را گذاشته و واردکننده همین پشم و بنیانگذار بافندگی شهر بوده است. ‌علاوه بر آن بقیه پشم‌ها از تولیدات گله داری‌های خراسان، آذربایجان، کرمانشاهان و تهران تهیه می‌شود. سابق در کاشان قالی‌ها و قالیچه‌های ابریشمی بسیار ظریف و همچنین فرش‌های کرکی مرغوبی بافته می‌شد.

قالی‌های کاشان و قالی‌های آران کاشان به استثنای قالی هایی که کلا از ابریشم بافته شده، دارای یک بافت متراکم و ضخیم است. در پشت قالی، پود دیگری را مشاهده می‌کنیم که نازک‌تر و جنس آن نیز پنبه‌ای و رنگ آن آبی است. بنابراین این قالی‌ها قطعا پس از هر رج گره، دارای دو رشته پود است که اولین رشته پود به صورت کشیده بوده و دومین رشته حالت شل و آزاد دارد.

● موسیقی بخشی​های خراسان

موسیقی بخشی‌های (نوازنده و خوانندگان محلی خراسان که مجموعه‌ای از شعر، ادبیات، عرفان و اخلاق را دربرمی‌گیرد به کوشش هوشنگ جاوید و مجتبی قیطاقی در تاریخ اول تیر‌ ۱۳۹۰ به عنوان میراث فرهنگی معنوی یونسکو به ثبت رسید. ‌ ‌منطقه‌ای که امروزه در نقشه فعلی ایران خراسان شمالی نامیده می‌شود، ترکیب قومی ویژه‌ای دارد که اغلب ترک‌زبان‌ها و کردزبان‌ها و تا حدودی فارسی‌زبان‌ها در آن سکونت دارند؛ این در حالی است که قوچان در این منطقه دارای اهمیت فرهنگی بیشتری است و یک کانون به شمار می‌رود که در آن اقوام ترک، کرد، ترکمن و فارس نیز زندگی می‌کنند؛ این ترکیب قومی باعث آمیزش فرهنگی شده است، به گونه ای که موسیقی ترکمنی توانسته در بخش‌هایی از موسیقی شمال خراسان تاثیر عمیقی داشته باشد. در منطقه شرقی استان خراسان رضوی، شهرهای خواف، تربت‌جام و تایباد، به نوعی دارای مرکزیت موسیقی در این استان است.

● فناوری ساخت لنچ در جنوب ایران

مهارت‌های سنتی ساخت و ساز و دریانوردی لنج ایرانی در خلیج فارس بیست و هفتم نوامبر ۲۰۱۱ در فهرست میراث ناملموس یونسکو به ثبت رسید. ‌دانش ساخت لنچ به دانش ساخت لنچ‌های ایرانی گفته می‌شود این لنچ‌ها که توسط مردم جنوب ایران و ساکنان خلیج فارس برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و غواصی مروارید استفاده می‌شود، به طور سنتی با استفاده از دست و چوب ساخته می‌شود. دریانوردان ایرانی این لنچ‌ها را با توجه به موقعیت خورشید، ماه و ستاره و با استفاده از فرمول خاص برای محاسبه عرض و طول جغرافیایی و همچنین عمق آب و پیش‌بینی‌های آب و هواشناسی می‌سازند. ساخت لنچ دارای موسیقی و ریتم‌های خاص خود است که این سرودها توسط ملوانان و قایقران در حال کار کردن خوانده می‌شود. امروزه با توجه به جایگزین شدن لنچ‌های چوبی با قایق‌های فایبرگلاس این فرهنگ و دانش و تشریفات بتدریج در حال کمرنگ شدن است. بندرعباس و بندر بوشهر از جایگاه‌های مهم ساخت لنج در ایران به شمار می‌آید.

● نقالی (قصه‌پردازی) ایرانی

تدوین پرونده ثبت جهانی (مهرماه ۱۳۸۸)نقالی با همکاری سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، بنیاد فردوسی، خانه تئاتر و مرکز هنرهای نمایشی کشور ایران انجام پذیرفته است. ثبت پرونده «نقالی» در ششمین اجلاس میراث معنوی ناملموس یونسکو در سال گذشته به ثبت جهانی رسید.

نقالی ایرانی یا افسانه‌گویی ایرانی کهن‌ترین شکل بازگویی افسانه‌ها در ایران است و از مدت‌ها پیش نقش مهمی در جامعه دارد. نقال کسی است که نقل حماسی می‌گوید و مضمون نقل‌هایش بیشتر پیرامون داستان شاهان و پهلوانان ایران زمین است.

نقال، شعر یا نثرها را با حرکات و اشارات و گاهی به همراه موسیقی و توصیف کتیبه‌ها و نقاشی‌ها بازگو می‌کند. نقال به استعداد قابل توجهی برای حفظ اشعار و متن‌ها و همچنین توانایی بداهه‌گویی و مهارت سخنرانی نیاز دارد. لباس نقال ساده ‌است و گاهی به همراه کلاه باستانی یا کت‌های زرهی در طول اجرای برنامه برای بازگو کردن صحنه‌های نبرد است.نقال به عنوان نقل کننده و مروج فرهنگ عامیانه، داستان‌های حماسی و قومی و موسیقی فولکلور ایران شناخته می‌شود. نقال‌ها پیشتر در قهوه‌خانه‌ها و مکان‌های تاریخی مانند کاروانسراها به اجرای برنامه می‌پرداختند. امروزه با کاهش محبوبیت قهوه‌خانه‌ها و از بین رفتن کاروانسراها و به وجود آمدن اشکال جدید سرگرمی و کم کاری عرصه فرهنگ در ایران، هواداران این هنر دراماتیک ایرانی بتدریج رو به کاهش است.

علی محزون