کارآمدی حکومت دینی به چه معنا و چگونه است

کارآمدی یک نظام سیاسی بطور مستقیم از جهان بینی و ارزش های حاکم بر آن نظام تاثیرپذیر است اصول جهان بینی اسلامی که از مولفه هایی چون توحید, وحی, نبوت, عدل, امامت و معاد و تشکیل یافته است می تواند مبداء, مقصد و ساختار کلی نظام هستی را به دقیق ترین و کامل ترین نحو بیان نماید

۱. آیا نظام اسلامی به لحاظ نظری کارآمد است؟

یکی از مهم‌ترین مباحث در اندیشه سیاسی، بحث مربوط به کارآمدی نظام سیاسی است. از آنجا که بحث کارآمدی نظام سیاسی به بررسی میزان موفقیت آن نظام در تحقق اهداف و آرمان‌هایش در عرصه‌های مختلف مادی و معنوی می‌پردازد، لذا می‌بایست در سلسله مباحث اندیشه سیاسی جایگاه ویژه‌ای برای آن در نظر گرفت.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی بحث کارآمدی نظام سیاسی اسلام به شکل ملموس‌تر و عینی‌تری مطرح گردید و اکنون پس از گذشت بیش از دو دهه از تأسیس نظام جمهوری اسلامی بحث کارآمدی نظام اسلامی به شکل جدی‌تری مطرح و مورد توجه قرار گرفته است. بحث ما در این نوشتار پرداختن به مقوله کارآمدی در نظام اسلامی است که آیا اساساً به لحاظ نظری حکومت دینی، نظامی کارآمد است؟ مقدمه این بحث آشنایی با چیستی و تعریف کارآمدی است.

● تعریف کارآمدی:

بحث کارآمدی فقط در عرصه سیاست و حکومت مطرح نیست بلکه در قلمرو اقتصاد و مدیریت نیز بکار می‌رود. در فرهنگ اقتصادی کارآمدی را به استفاده مطلوب از منابع یا عوامل تولید و یا قابلیت و توانایی رسیدن به اهداف از پیش تعیین شده تعریف می‌کنند.(۱)

کارآمدی در مدیری۱ت نیز به درجه یا میزانی که یک اقدام یا فعالیت به هدف پیش‌بینی شده قایل می‌گردد اطلاق شده است.(۲)

● در فرهنگ علوم سیاسی تعاریف متعددی برای کارآمدی مطرح می‌شود:

میزان اثر بخشی، توانایی نفوذ، کفایت، قابلیت و لیاقت از جمله مفاهیمی است که برای اصطلاح کارآمدی بکار می‌رود. گاه کارآمدی با کارایی در یک معنا بکار می‌روند و مراد از هر دو، قابلیت و توانایی رسیدن به اهداف مشخص و از پیش تعیین شده می‌باشد.(۳)

و بطور کلی آنچه از مجموع تعاریف فوق در خصوص کارآمدی می‌توان گفت آن است که منظور از کارآمدی یعنی «میزان موفقیت در تحقق اهداف»

● سه نکته در بحث کارآمدی:

۱. در تعریف کارآمدی به این نکته باید توجه داشت که ما زمانی می‌توانیم میزان موفقیت در تحقق اهداف را درست بسنجیم که آن را با توجه به امکانات و موانع موجود مورد ارزیابی قرار دهیم. بر این اساس در بررسی کارآمدی یک مدل از حکومت دینی (بطور مثال) ما باید آن را بر مبنای تعامل سه شاخصه اهداف، امکانات و موانع با یکدیگر مورد توجه قرار دهیم.

۲. کارآمدی یک نظام سیاسی با جهان‌بینی و نظام ارزشی حاکم بر آن نظام سیاسی ارتباط مستقیم دارد. به عنوان مثال نظام سیاسی لیبرال ارزش سود، رفاه و امنیت مادی انسان را بر هر ارزش دیگری مقدم می‌دارد.(۴) و لذا کارآمدی در نظام لیبرالیسم با سه مولفه فوق سنجیده می‌شود و هر نظامی که نتواند این سه هدف را تأمین نماید از نظر آنان ناکارآمد خواهد بود. بحث ما در این نوشتار کارآمدی در حکومت دینی و بطور خاص «نظام اسلامی» است و لذا باید آن را با توجه به جهان‌بینی دینی در یک نظام سیاسی ـ الهی مورد بررسی قرار دهیم.

۳. کارآمدی در حکومت دینی از اهمیتی بسی فراتر از یک حکومت غیردینی برخوردار است. زیرا نظام اسلامی جدا از مسئولیت در برابر مردم، خود را در پیشگاه الهی نیز مسئول می‌داند. این احساس مسئولیت مضاعف به لحاظ نظری و طبیعی، اقتضای تلاش بیشتر را برای جلب رضایت خدا و بندگان او و همچنین تحقق اهداف حکومت که همان سعادت و کمال دنیا و آخرت مردم است، دارد.(۵)

● ویژگی یک نظام کارآمد:

بطور کلی حکومت و نظامی را می‌توان کارآمد نامید که ضمن برخورداری از توانایی و شایستگی‌های لازم بتواند پاسخ‌گوی نیازهای جامعه انسانی باشد. انسان دارای دو بعد شخصیتی فیزیکی و متافیزیکی است و از این رو نیازهای او را می‌توان در دو بُعد کلی مادی و معنوی گروه‌بندی کرد:

۱. نیازهای مادی محض شامل آن نیازهایی است که به جسم و ساختار فیزیکی انسان مربوط است مثل خوراک، پوشاک، نیاز به همسر، مسکن، وسایل زندگی و ... بسیاری از این نیازها که غالباً میان انسان و حیوان مشترک است با توجه به توسعه جوامع انسانی دائماً در حال تغییر و تحول ظاهری است.

۲. نیازهای معنوی شامل مجموعه‌ای از نیازهای غیرمادی است نظیر نیازهای روحی و عاطفی و احساسی (عشق، پرستش، عرفان و شهود، هنر، میل به کمال، کسب مقبولیت اجتماعی و ...) این نیازها در سراسر تاریخ بشری همواره در وجود انسان شعله‌ور بوده و با گذشت ایام دچار تغییر و تحول نشده‌اند.

●بنیادهای نظری کارآمدی در نظام اسلامی

▪ برخی از ویژگیها و مولفه‌های کارآمدی در نظام اسلامی به قرار ذیل است:

۱. تاکید بر جهان بینی الهی

جهان‌بینی نظام اسلامی که بر مبنای مولفه‌هایی چون توحید، وحی، نبوت، عدل، امامت و معاد انسجام یافته، مبدا، مقصد و ساختار کلی نظام هستی را به گونه‌ای دقیق و کامل مشخص نموده است.(۶) جهان‌بینی اسلامی بر خلاف جهان‌بینی مادی در حکومت‌های غیردینی صرفاً برقراردادهای جمعی متکی نیست و از سلایق، باورها، خرافات و هواهای نفسانی انسان تأثیر نمی‌پذیرد تا به آفت تعصبات فرقه‌ای و گروهی دچار آید و با جهل و نقصان علمی بشر دچار نقص گردیده و دایماً نیازمند تغییر و تحول و اصلاح بنیادین باشد. چنین نظامی دارای خصایص و مولفه‌هایی خاص است که کارآمدی آن را به بالاترین سطح افزایش داده است که در ادامه برخی از این مؤلفه‌ها به اختصار اشاراتی خواهیم داشت.

---