بازتاب انقلاب اسلامی ایران بر کشور بحرین

● بحرین

آنچه امروز از لفظ بحرین گفته می‌شود، ‌همانا جزیره نسبتا وسیعی است که در زاویه جنوب غربی قاره آسیا در منطقه خاورمیانه در ناحیه خلیج فارس قرار گرفته است. مجمع الجزایر بحرین متشکل از ۳۵ جزیره بزرگ و کوچک با وسعتی معادل ۶۹۵ کیلومتر مربع می‌باشد که بزرگ‌ترین جزیره این کشور که پایتخت آن هم می‌باشد، منامه نام دارد. این کشور با هیچ کشور دیگری مرز خاکی ندارد. از جنوب و غرب با عربستان سعودی ، از شرق و جنوب شرقی با قطر و از شمال با ایران همسایه است.

جمعیت بحرین بالغ بر ۶۹۰۰۰۰ نفر می‌باشد که حدود یک سوم آن را خارجیان تشکیل می‌دهند ایرانیان درصدر اتباع خارجی قرار دارند. به علت کم شدن در آمد نفتی ،‌کشور بحرین با کاهش مهاجرین خارجی رو به روگشته است که از این کل جمعیت حدود ۸۳% جمعیت بحرین شهر نشین و مابقی روستای می‌باشند. بخش اعظم جمعیت بحرین را اعراب بومی تشکیل می‌دهند.

زبان رسمی بحرین عربی است و مردم عموما به لهجه عربی خلیج تکلم می‌کنند. زبان انگلیسی نیز در سطح وسیعی تکلم می‌شود و در مدارس متوسطه به عنوان زبان دوم تدریس میگردد.

بعد از ظهور اسلام ، ‌بحرین اولین سرزمین در خارج از جزیره العرب بود که این دین را پذیرفت این سرزمین در عین حال بعد از مدینه دومین جامعه‌ای بوده داوطلبانه و بدون جنگ به دین اسلام در آمد امروزه دین رسمی مردم بحرین اسلام است و بیش از ۹۸% سکنه این کشور مسلمان و بیش از ۸۰% شیعه هستند. ظاهرا شیعیان بحرین از اخلاف نخستین ساکنان این سرزمین هستند و بخش قابل ملاحظه‌ای از آنان ایرانی الاصل هستند.

اهل تسنن این سرزمین ،‌عمدتا مالکی و بعضا حنبلی‌اند و اکثرا در شهرهای بزگر بحرین زندگی می‌کنند. بخش قابل ملاحظه‌ای از اهل تسنن بحرین را اعراب و یا اعرابی که زمانی در سواحل جنوبی ایران می‌زیسته‌اند تشکیل می‌دهند در گذشته،‌ بحرین همچون احساء‌ از مراکز سنتی شیعه به حساب می‌امد اما با تغییراتی که به دلایل عدیده تاریخی و جغرافیایی پیش آمد ،‌این مرکزیت از دست رفته است.

علی‌رغم اکثریت عددی شیعیان ،‌ حکومت در دست خاندان سنی آل خلیفه می‌باشد و به تبع فقر بالنسبه چشم‌گیر ،‌ شیعیان این امارت در ساختار سیاسی آن جایگاهی نداشتند. با پیروزی انقلاب اسلامی و اوج گیری مجدد شور و احساسات شیعی و مألا تجدید مطلع یافتن دعاوی دیرینه اکثریت شیعه به برخورداری از حق برابر در حاکمیت و مجددا در سالهای ۱۹۸۰ ۱۹۷۹ از سر گرفته شد. اظهارات برخی از مقامات غیر رسمی ایرن در زمینه طرح مجدد دعاوی حاکمیت ایران بر بحرین و الحاق آن به ایران به نوبه خود باعث تشدید فشار خاندان آل خلیفه بر شیعیان بحرین گردید. متعاقب حمایت عملی حکومت بحرین از رژیم عراق در جنگ با ایران و تأیید تلویحی اعدام برخی از برجسته‌ترین رهبران شیعیان عراق از جانب حکومت آل خلیفه برانگیخته بود، از جمله عوامل عمده تشدید دیگر باره منازعات در بحرین به حساب می‌آید. نیروهای دولتی این امیرنشین نیز ،‌ بنا بر انگیزه‌های سیاسی و عصبیت‌های مذهبی ،‌هرگونه تظاهرات از ناحیه شیعیان بحرین را سرکوب کرده‌اند . برخوردهای خشونت‌بار نیروهای دولتی بحرین با شیعیان این امارت که به نوعی هم معلول حاکمیت اقلیت به حساب می‌آمده و هم ازجمله علل سرکوب تظاهرات شیعیان این امیرنشین در آوریل ۱۹۸۰ بود که در اعتراض به اعدام آیت‌الله سید محمدباقر صدر توسط رژیم عراق بر پا شده بود به اوج خود رسید.

به دلایل مختلف سیاسی واقتصادی،‌ انگلیس در سال ۱۹۶۸ اعلام کرد که تا پایان سال ۱۹۷۱ نیروهای خود را از " شرق کانال سوئز "‌ من جمله از خلیج فارس خارج خواهد ساخت این تصمیم در موعد اعلام شده جامه عمل پوشید در این فاصله بحرین بنا به درخواست انگلیس مذاکراتی به منظور تشکیل "فدراسیون امارت عربی" با قطر و امارات متصالح "‌امارات متحده عربی کنونی" آغاز کرد. بعد از سال ۱۹۶۸ بحرین به طور صوری عضو فدراسیون مزبور به حساب می‌آمد ،‌ اما به لحاظ داشتن جمعیت معادل نصف جمعیت فدراسیون مزبور و سطح بالای رفاه اجتماعی و آموزشی که طی بیش از ۴۰ سال بدان دست یافته بود، با امرای شیخ نشین‌های ثروتمند اما عقب مانده حاشیه جنبی خلیج فارس بر سر قانون اساسی فدراسیون و نحوه تخصیص منابع مالی مشترک و نظایر آن به توافق نرسید.

سیستم اداره و نوع حکومت بحرین به صورت مطلقه استبدادی و فردی بود و حکومت بحرین از قرن ۱۸ به این سو در اختیار خاندان آل خلیفه بوده است و از آن زمان تا کنون اعقاب او این سرزمین را به طور موروثی در قبضه خود دارند اخیرا نیز عنوان امیرنشینی را به پادشاهی تغییر داده و حاکم بحرین نیز خود را پادشاه خوانده است . نمایندگان مجلس مستقیما و با رأی مخفی مردم و برای مدت ۴ سال ( طبق قانون اساسی ) انتخاب میکردند طبق ماده ۶۵ قانون اساسی بحرین ف‌پادشاه میتواند مجلس ملی را منحل نماید. در این صورت انتخابات مجلس بعد باید در خلاف مدت یک ماه به عمل آید و مجلس جدید تشکیل گردد. چنانچه در طی یک ماه به عمل آید و مجلس جدید تشکیل گردد. چنانچه در طی یک ماه پس از انحلال مجلس ،‌انتخابات جدید به عمل نیاید، ‌مجلس قبلی می‌تواند مجددا تشکیل مشده و دوره خود را تا پایان ادامه دهد. مجلس ملی در سال ۱۹۷۵ به بهانه اخلال در امور کشور تعطیل گشت و در سال ۱۹۹۳ به جای آن مجلس شورای مشورتی با ۳۰ نفر عضو تشکیل شده است. این شورا طرح‌ها و لوایح مختلف را به بحث می‌گذارد و به دولت پیشنهاد میدهد. اعضای شورا هیچ گونه قدرتی برای وضع قانون ندارند و همه امور بسته به نظر شخص امیر و نخست‌وزیر بحرین است.

فعالیت احزاب و گروه بندی‌های سیاسی در بحرین تا چند سال قبل ممنوع بوده و هیچ گونه فعالیت جزیی مستمر و پیوسته‌ای در این کشور به چشم نمی‌خورد ولی احزابی بودند که در خارج از کشور و یا به صورت زیر زمینی در بحرین فعال بودند.

اخیرا با آزادی‌های نسبی که داده شده است،‌احزاب مختلفی در این سرزمین شکل گرفته‌اند از جمله این احزاب جبهه آزادی‌بخش اسلامی بحرین می‌باشد که شیعی مذهب بوده و در ۱۹۷۹ به رهبری شیخ عصفور و شیخ عسگری تشگیل گردید . اهداف اصلی این جبهه قطع ایادی بیگانه اخراج کلیه کارگران و مستشاران خارجی است در بیانیه‌ای که در ۱۵ ژانویه ۱۹۸۰ از سوی این جبهه منتشر شد، جبهه آزادی بخش اسلامی بحرین با استقلال بحرین به عنوان یک کشور اسلامی موافقت کرد،‌ ولی حکومت آل خلیفه را به علت داشتن روابط نزدیک با رژیم پهلوی و سپس به دلیل اتخاذ مواضع مخالفت آمیز در قبال جمهوری اسلامی ایران و رهبران آن مورد حمله قرار داد. در این بیانیه به تعدادی از اقداماتی که از سوی مقامات بحرینی نسبت به حامیان انقلاب اسلامی صورت گرفته بود اشاره شده بود. به علاوه در این بیانیه مقامات بحرین از این که به آمریکا اجازه استفاده از پایگاه برای فعالیت‌های نظامی آمریکا داده بودند مورد هجوم قرار گرفتند و از کلیه مسلمانان جهان در خواست شده بود که از مسلمانان بحرینی در منازعه علی آمریکا و صهیونیسم حمایت کنند. در ۱۳ دسامبر ۱۹۸۱ کودتایی که از سوی اعضای این جبهه علی رژیم بحرین برنامه‌ریزی شده بود خنثی و تعدادی از افراد آن دستگیر و تعدادی نیز تبعید شدند.

در ناآرامی‌های که از دسامبر ۱۹۹۴ آغاز شد ، ‌این جبهه با انجام مصاحبه‌ها و صدور بیانیه‌هایی بر خواسته های سیاسی ، اجتماعی و اقتصادی مردم تأکید کرده است. دبیر کل این جبهه شیخ عمد علی محفوظ است که به استمرار قیام مردم تا موافقت دولت به برگزاری انتخابات پارلمانی در کشور و تحقق دموکراسی به معنای پایان حکومت آل خلیفه نیست

● جبهه‌ آزادی بخش ملی بحرین

در اوایل دهه ۶۰ میلادی جهت گیری‌های سیاسی مردم بحرین دستخوش دگرگونی‌هایی شد و نفوذ اندیشه‌های ناصریسم و بعثی رفته رفته در جنبش‌های سیاسی بحرینی‌هاخودنمایی کرد. بدین ترتیب تلاش‌های یک عنصر کمونیستی منجر به تشکیل جبهه آزادی بخش ملی بحرین گردید. شوروی سابق این جبهه را به رسمیت شناخت . اکنون مقر آن در دمشق است و از قدرت سیاسی چندانی برخوردار نیست.

● روابط ایران و بحرین قبل از پیروزی انقلاب

در سال ۱۹۶۷ (۱۳۴۷) با مطرح شدن تصمیم انگلیس به خروج از خلیج فارس تا پایان سال ۱۹۷۱ ‌(‌اواخر ۱۳۵۰) ،‌ایران ابتدا با استناد به دو قرن حاکمیت بلا انقطاع و بلا منازعش بر بحرین طی قرون ۱۷ و ۱۸ و نیز استشهاد به برخی اسناد و مداک تاریخی ،‌ مصرانه در پی اعاده حاکمیت بر این سرزمین بر آمد و حتی زمانی آن را استان چهاردهم خود نیز به حساب می‌آورد؛ اما در ۲۹ مارس ۱۹۷۰ به طرزی غیر مترقبه و در واقع در هماهنگی با سیاستهای انگلیس و آمریکا در منطقه از این ادعای دیرینه انصراف داد و طی توافقی که با انگلیس به عمل آمد ،‌ایران پذیرفت که در ازای اعاده حاکمیتش بر سه جزیره ایرانی تنگه هرمز ( یعنی تنب کوچک ،‌تنب بزرگ و ابوموسی )‌داوری در مورد مسأله بحرین را به سازمان ملل متحد و شخص دبیرکل این سازمان ارجاع کند و عملا بر استقلال بحرین گردن نهد.

پس از قبول استقلال بحرین از سوی ایران ، فصل جدیدی در روابط فیمابین گشوده شد. در همان زمان ( ۱۳۴۹ شمسی ) یک هیأت حسن نیت از جانب ایران ،‌رهسپار بحرین شد، ‌پس از بازگشت این هیأت روابط ایران و بحرین به سرعت گسترش یافت . شیخ بن سلمان برادر امیر بحرین و رئیس شورای دولتی (‌نخست‌وزیر بحرین ) بنا به دعوت وزیر خارجه ایران در تاریخ ۲۳/۵/۴۹ به تهران سفر کرد. یکی از اهداف این سفر فراهم نمودن مقدمات سفر امیر بحرین بود متعاقبا امیر بحرین در تاریخ ۲۸/۸/۴۹ رسما از تهران دیدن کرد. از هنگام سفر هیأت حسن نیت ایران و بحرین (۱۳۴۹) گام‌های مؤثری در جهت گسترش و تحکیم مناسبات بین دو کشور برداشته شد. می‌توان مهم‌ترین اقدامات را به شرح زیر نام برد:

در خلال این مدت روابط دو کشور بسیار نزدیک و دوستانه شد. در پرتو شرایط جدیدی که در پی توافق‌های ۱۹۷۵ بین ایران و عراق و نیز نزدیکی تهران و ریاض در منطقه خلیج فارس پدید آمد ،‌ تفاهم عمومی برای حفظ امنیت و ثبات در سراسر منطقه را بیشتر ساخت و همزمان با آن با شکست شورش ظفار،‌ موقعیت گروه‌های چپ‌گرا و رادیکال به نابودی نزدیک شده و تحرکات و تلاش های عوامل کمونیست نیز به شدت محدود گشت. وقوع انقلاب اسلامی در ۱۹۷۵ و جنگ ایران و عراق و سپس بحران جنگ عراق با نیروهای متحدین در قضیه اشغال کویت که همگی از مهم‌ترین حوادث تعیین کننده در منطقه ژئوپلتیک خلیج فارس به حساب می‌آیند،‌ جغرافیایی سیاسی بحرین را تغییر و با تحول عمده‌ای مواجه ساخت.

● روابط ایران و بحرین بعد از پیروزی انقلاب

سقوط رژیم پهلوی در ایران ،‌ مشخصا به لحاظ حسن روابط رژیم بحرین با آن فی حد نفسه برای رژیم بحرین ناخوشایند و نگران کننده بود. این نگرانی بر اثر شور و شوق و تظاهرات مردم مسلمان و خصوصا شیعیان بحرین در پشتیبانی و ابراز هم بستگی با انقلاب اسلام ایران و به خصوص متعاقب اظهارات برخی از مقامات غیر رسمی ایران در مورد لزوم اعاده حاکمیت ایران بر بحرین ،‌شدت یافت و روابط بحرین با جمهوری اسلامی ایران به نحو فزاینده‌ای به سردی گرایید رژیم بحرین به فشار بر ایرانیان مقیم آن کشور و نیز سخت‌گیری در مورد ورود ایرانیان به آن کشور افزود . تشدید نگرانی رژیم بحرین از تحولات اوضاع جمهوری اسلامی ایران در سالهای بعد این کشور را به عدد یک پیمان امنیتی متقابل با سعودی کشانید. پیمان دو جانبه مزبور که به ابتکار و پیشنهاد عربستان سعودی منعقد گردیده بود،‌ در مارس ۱۹۸۱ با عضویت کویت ،‌قطر ،‌ عمان و امارات متحده عربی در آن ، به اعلام تشکیل " شورای همکاری خلیج "‌ (‌فارس )‌ انجامید . حدود دو هفته قبل از روز ملی بحرین در آذر ماه سال ۱۳۶۰ ، نیروهای امنیتی بحرین گروهی از مسلمانان بحرینی را به اتهام حمل و نگهداری سلاح‌های متعدد و توطئه برای براندازی رژیم بحرین در روز ملی بحرین دستگیر کردند. متعاقبا وزارت کشور بحرین طی بیانیه‌ای اعلام کرد که گروه دستگیر شده پس از آموزش در ایران جهت انجام عملیات خرابکاری به بحرین اعزام شده بوده اند. اگر چه مقامات جمهوری اسلامی ایران اتهام مزبور را تکذیب کردند،‌ ولی حکومت بحرین خواهان فراخواندن کاردار ایران از منامه شد و روابط دو کشور به سردی گرایید. بحرین از آذرماه ۱۳۶۲ سفارت خود را در ایران تعطیل کرد و روابط رسمی و دیپلماتیک یک جانبه ایران با بحرین از خرداد ماه ۱۳۶۲ به این سو به سطح کاردار تقلیل یافت .

با بروز جنگ تحمیلی و تجاوز عراق به خاک ایران بحرین به طور رسمی بی‌طرفی خود را اعلام کرد، ‌ولی در عمل ،‌موضع گیری مثبت آن کشور و سایر کشورهای خلیج فارس نسبت به عراق آشکار بوده و مطبوعات آن کشور و سایر کشورهای منطقه در جهت حمایت از عراق فعالیت می‌کردند.

از آنجا که عربستان سعودی همسایه نزدیک بحرین است و کمکهای مالی فراوانی به بحرین نموده و می‌نماید، از این رو عاملی مؤثر در تعیین خطا مشی سیاسی این کشور می‌باشد، از سوی دیگر عدم برخورداری بحرین از یک سیستم دفاعی نیرومند و احساس ضعف در این مورد دولت بحرین را متمایل و متکی به قدرت‌های دیگر ساخته است بدین جهت علاوه بر تکیه به پوشش دفاعی عربستان سعودی و ارتش کوچک خود ،‌ به نیروهای خارج از منطقه خلیج فارس به ویژه آمریکا و انگلیس نیز چشم دوخته است .

پس از پذیرش قطعنامه ۵۹۸ از سوی جمهوری اسلامی ایران و ایجاد آتش بس در جبهه‌های جنگ ایران و عراق ،‌ وضعیت رابط میان دو کشور ایران و بحرین دچار تحول گردید . روابط سیاسی ایران با کشورهای عضو شورای همکاری خلیج فارس از جمله بحرین رو به بهبودی رفت و در جهت گسترش روابط سیاسی و اقتصادی گام‌های مثبتی برداشته شد، با این حال همواره این بهبود روابط حالتی ناپایدار و سست داشت. پس از ملاقاتهای مختلف میان مسئولین دو کشور در سال ۱۳۶۹ روابط دو کشور به سطح سفیر ارتقا یافت و اولین سفیر جمهوری اسلامی ایران استوارنامه خود را به ولیعهد و جانشین امیر بحرین تقدیم کرد. از این رو در خلال ۱۳۶۹ روابط فیمابین قدری جدی‌تر و با اقدامات عملی تؤام گردید. در این سال می‌توان به سفر قائم مقام وزارت امور خارجه برای تسلیم پیام ریاست جمهوری ایران به امیر بحرین اشاره کرد. همچنین دکتر ولایتی وزیر خارجه وقت در تاریخ‌های ۸/۲/۱۳۶۹ و ۲۶/۹/۱۳۶۹ از بحرین دیدار کرد

روابط سیاسی میان دو کشور از ماه‌های پایانی ۱۳۷۲ روندی معکوس و در جهت عدم تفاهم متقابل پیش رفت. در همان زمان ممانعت از صدور ویزا برای نفر دوم سفارت جمهوری اسلامی ایران در بحرین زمینه تیرگی روابط را مهیا و آماده کرد. در نیمه اول ۱۳۷۳ این کدورت و تیرگی روابط آشکار شد و در نیمه دوم سال به دلیل طرفداری بحرین از امارات در اختلافات ارضی بین ایران و امارات در سخنرانی وزیر امور خارجه این کشور در سازمان ملل متحد (‌مهر ماه ۱۳۷۳ )‌ روابط دو کشور مجددا رو به وخامت نهاد.

پژوهشگر: دکتر منوچهر محمدی

پی نوشت ها:

۱. وزارت امور خارجه کتاب سبز بحرین ،‌ ص ۱۵

۲. همان ،‌ ص ۲۰

۳. مرتضی اسدی، جهان اسلام، ج ۱ ،‌ص ۳۶۴

۴. همان،‌ص ۳۶۹

۵. وزارت امور خارجه ،‌کتاب سبز ،‌ص ۱۴۷

۶. همان ،‌ص ۳۶۹

۷. وزارت امورخارجه ، کتاب سبز ، صص ۱۶۰-۱۶۱

۸. همان ،‌ ص ۱۶۱

۹. مرتضی اسدی ،‌جهان اسلام ، ج ۱ ،‌ص ۱۷۴

۱۰. همان ،‌ص ص ۳۷۶-۳۷۵