آداب عبادت در آینه عرفان

آدمی برای کسب حسن خلق باید به تهذیب نفس روی آورد و صفات نکوهیده خویش را زایل و حسنات را جایگزین کند

ادب و تواضع در برابر معبود ازلی و ابدی و سجده و اظهار نیاز به ساحت آن یگانه پاک، اساس و پایه آموزه‌های تمامی ادیان حقه از آغاز تا پایان بوده است.

در طول تاریخ و در ادیان الهی همواره این موضوع مطرح بوده است که بنده در مقابل خالق خویش باید چگونه باشد و به چه نحو به آفریننده خویش عرض عبودیت و بندگی نماید تا مقبول ساحت جانان شود.

هر دینی به نحوی این مساله را مطرح و آداب خاصی را برای پیروان خویش معمول نموده تا ایشان با تمسک به آن، آداب خود را در پیشگاه حضرت دوست هر چه بیشتر پاک و مطهر سازند و ادب بندگی خویش را به جای آورند.

در این میان، دین مبین اسلام با آن توحید بی‌شائبه و روحانیت محض توجه ویژه‌ای به این امر نموده و اخلاق الهی و ادب بندگی را آنچنان مطمح نظر قرار داده که گویی جزئی اساسی از اصول تعالیم اسلامی است که این امر بخوبی در زندگی، رفتار و سلوک حضرت ختمی مرتبت(ص) و علی مرتضی (ع) و ۱۱ سلاله پاک حضرت متجلی است.

رفتار حضرت رسول(ص) با مردم و خصال نیکوی ایشان نمونه بارز از تعالی تعالیم اخلاقی اسلام و ژرفای مبانی آن است تا جایی که قرآن حضرت رسول اکرم(ص) را استوار بر خلقی عظیم معرفی می‌کند؛ همچنین رفتار و منش سرحلقه فتیان عالم، مولی علی(ع) نمونه‌ای بدیع از نحوه عبودیت بنده در پیشگاه خالق خویش است، آنچنان که در وقت نماز تیر از پایش بیرون می‌کشند و او همچنان محو تماشای معبود خویش است و نیز مناجات حضرت در مسجد کوفه به درگاه باری تعالی با آن ژرفا و تاثیر شگرف، نمونه‌ای بی‌بدیل از آداب بندگی به درگاه خداوندی است و الگویی است تام و تمام برای ابنای بشر در افتادگی و خاکساری در برابر رب‌العالمین.

همچنین رعایت ادب و اخلاق و توجه به مبانی عرفانی آن همواره مورد توجه عرفا و حکمای آزاده بوده و جزو اساسی از آموزه‌های ایشان به شمار می‌رفته است؛ چنان که کلمات قصار و عباراتی که از بزرگان اخلاق و سلوک حقه بر جای مانده است، موید این موضوع و مطلب است، برای مثال ابوالحسن خرقانی می‌فرماید:

هرکه در این سرای شد، نانش دهید آبش دهید از ایمانش مپرسید، هر که در بارگاه حق تعالی به جان ارزد، در درگاه ابوالحسن به نان ارزد.

یا شیخ اجل در گلستان خویش در باب اخلاق درویشان می‌فرماید:

عابدان جزای عبادت خواهند و بازرگانان بهای بضاعت، من بنده امید آورده‌ام نه طاعت و به دریوزه آمده‌ام نه به تجارت.

گر کشی و جرم بخشی، روی و سر بر آستانم

بنده را فرمان نباشد، هر چه فرمایی بر آنم

و این تنها نمونه‌ای است از تفکر ناب عرفای اسلامی و آداب بندگی در برابر خالق جهان.

اخلاق از منظر عرفان به آن سبب مورد توجه و ارزش است که آدمی برای کسب حسن خلق باید به تهذیب نفس روی آورد و صفات نکوهیده خویش را زایل و حسنات را جایگزین کند تا هرچه پاک‌تر و بی‌پیرایه‌تر در محضر خداوندی حاضر شود؛ به همین دلیل است که عرفای حقه تاکید بر حسن خلق کرده‌اند چه این امر که همراه با تهذیب نفس است، از منهیات گام به گام کاسته و بر زیبایی‌ها می‌افزاید و آدمی را به حرم امن الهی و آستان پاک جانان نزدیک و نزدیک‌تر می‌سازد و او را به طیران وامی‌دارد، اگر از بند شهوات نفس به درآید.

طیران مرغ دیدی تو زپایبند شهوت

به در آی تا ببینی طیران آدمیت

در نهایت تجلی کامل و وافی و رد امانت الهی مستلزم وجود ادب و اخلاق والای الهی در انسان آزاده و رهیده از ماده است.

امیر هاشم‌پور