ماهیت , نقش و اهمیت فهرست در نظام كتابخانه

فهرستنویسی و رده بندی , دو مرحله عملیات ملازم یكدیگر است كه در تشكیلات كتابخانه های نوین جهت كمك به خوانندگان در امر بازیابی سریع و راحت كتابها یا مواد خواندنی مورد نظرشان پذیرفته شده است

فهرست كتابخانه ، صورتی از كتابها و سایر مواد خواندنی موجود در یك كتابخانه یا چند كتابخانه است . این صورت معرف كتابهایی را دربر می گیرد كه طبق یك طرح معین مرتب شده اند . تفاوتش با كتابشناسی در این است كه فهرست صورتی است كه منابع یك مجموعه ، یك كتابخانه یا منابع مجموعه ای از كتابخانه های یك ناحیه یا یك كشور را ثبت ، توصیف و نمایه می كند . فهرستنویسی به مراحل غملیات گوناگونی كفته می شود كه برای تهیه معرفهای مواد خواندنی در یك مجموعه و نگهداری أن انجام می شود .فهرستنویسی و رده بندی ، دو مرحله عملیات ملازم یكدیگر است كه در تشكیلات كتابخانه های نوین جهت كمك به خوانندگان در امر بازیابی سریع و راحت كتابها یا مواد خواندنی مورد نظرشان پذیرفته شده است . مقصود از این دو كار ، مربوط ساختن ویرایشهای مختلف اثر معینی در یك كتابخانه ، با أثار مختلف یك نویسنده ُ معین در همان كتابخانه و عرضه كردن أنهااست .

نظر به اهمیتی كه فهرست در دستیابی به منابع كتابخانه دارد ، مبالغ هنگفتی صرف تهیه أن می شود و فهرستنویسان خبره ای برای انجام أن استخدام می شوند . (( فهرست كتابخانه ، به خودی خود هدف نیست یا نباید باشد ، یكی از اجزای نظام كلی كتابشناسی است و باید نسبت به تغییراتی كه در اجزای دیگر نظام حاصل می شود واكنش نشان دهد .)) ١بررسیهایی كه در مورد فهرست وفهرستنویسی انجام گرفته است ، به تغییرات تدریجی در شكل ، سبك و شیوهُ تهیه فهرستها اشاره دارد . روشی كه خواننده برای جستجوی كتاب و خواندن أن دارد ظواهر فیزیكی كتاب و پیشرفتی كه در زمینه رده بندی حاصل شده ، همه اینها بر تهیه فهرست كتابخانه اثر گذاشته اند .

(( با این وصف ، به سبب فهم ناقصی كه از سرشت فهرست و نیز وظایف و جایگاه أن در نظام كلی كتابخانه وجود داشته ، تغییرات اصلاحی ای كه در أن صورت گرفته ، بی أنكه لزومی داشته باشد ، كند وگاهی اوقات ناكافی بوده است .)) ٢ عملكرد فهرستنویسی ، از همان أغاز به مجموعه قواعدی بستگی دارد كه هر كتابخانه از أن پیروی می كند . مثلاً موزهُ بریتانیا دارای مجموعه قوانین مخصوص به خود است كه در سال ١٩٣٦ ویراسته و چاپ شده و نامش (( قوانین تهیه فهرست كتابهای چاپی ، نقشه و موسیقی در موزهُ برتانیا )) است ، و كتابخانه كنگره نیز قواعد ویژه خود را دارد. (( به رغم این حقیقت كه از فهرستنویسی به عنوان یك هنر یاد می شود ، ولی همچنان كه سیمور لوبتسكی Seymour Lubtzky نیز اشاره كرده است ، همین قواعد هستند كه به فهرستهای ما شكل داده و سود مندیشان را تضمین كرده اند .)) ٣

كهنترین شكل شناخته شدهُ فهرست كتابخانه ، نشان می دهد كه صرفاً به این منظور تهیه شده كه از آن همچون سیاهه یا صورت ساده ای از منابع موجود در كتابخانه استفاده شود . (( لیستهای پیناكPinakes كه كالیماخوس Callimachus طرحشان را در اسكندریه ریخت ، احتمالاً تنها شامل آن موُلفانی بود كه به اسامی آنها در كتابخانه ای كه با آن در ارتباط بود بر می خورد . بنابراین ، لیستهای مزبور را می توان فهرستهای رده ای برای آن موضوع بخصوص دانست . )) از این لیستها آشكار میشود كه كالیماخوس ، در جریان كار فهرستنویسی و رده بندی ، ذهن تحلیلگر و نقاد خود را به كارمیگرفته است و به همین دلیل است كه این فهرست برای فهرستنویسان جدید اهمیت دارد .

كالیماخوس ، درفهرست خود نام موُلف و زادگاه او ، سپس نام پدر ، نام آموزگاران و میزان تحصیلات ، لقب یا اسم مستعارش ، شرح حال مختصر و آنگاه عنوان اثر یا آثارش را ذكر می كند . برای اثری كه فاقد عنواناست ، از خود ، عنوان ساخته و سپس نظر خود را در مورد میزان اصالت اثر و صحت انتسابش به مولف به دنبال آورده است . كالیماخوس در پایان ، حاشیه ای اضافه می كند كه نخستین كلمات اثر ( غالباً كلمات عنوان قدیم )و تعداددقیق سطور دستنویس ( هر اثر و مجموع نوشته های مولف ) در آن آمده است . داده اخیر ، یكی از داده های مهم كتابشناسی بود كه هم ، به كار كنترل ابعاد دستنویس و تعیین حق الزحمه نسخه بردار می آمد ، و هم در وقت عام و معمول قابل استفاده بود .

(( شكی نیست كه ما مفهوم كامل معرف مولف را از یونانیان گرفته ایم ، زیرا در هیچیك از آثاری كهاز تمدنهای دیرینه تر شرق بر جای مانده ، این مفهوم را نمی توان دید ، حتی امروز هم در شرق . سرشناسه رایج و معمول كتاب عنوا ن آن است . )) ٥ بیشتر نوشته های نویسندگان معروف شرقاز طریق عنوانشان بهتر شناخته شده اند تا از طریق نام نویسندگان - از جمله : راگهو وامسا] ی [بنا ، ولی لواتی] ی[ لهاسكارا چریا*. احتمالاً به این دلیل كه معمولاً خوانندگان كتاب را بیشتر زیر عنوان یا موضوع آن جستجو می كردند ، تا زیر نام نویسندهُ آن .

و این دیدگاه غیر شخصی وعینی خوانندگان شرقی را میر ساند كه ظاهراً برتر از دید ذهنی است . اگر نمایشنامه های شكسپیر را شخص دیگری بجز او ، اما با همان نفاست و دلچسبی او مینوشت ، آیا مردم آنها را نمی خواندندو بر آنها ارج نمی نهادند ؟نمی توان گفت كه انتخاب معرف عنوان برای اثر نویسنده ، حاكی از شیوهُ نگرشی غیرطبیعی و غیر دمكراتیك است . ظاهراً كالیما خوس ، این تقسیمات اصلی از دانش را كه به دنبال می آید برای رده بندی دست نویسها به كار گرفته است : ۱.حماسه و اشعار غیر دراماتیك ٢. تئاتر ٣. قوانین ۴. فلسفه ٥.

تاریخ ٦. فن خطابه ٧.پزشكی ٨ . علوم ریاضی ٩. علوم طبیعی ١٠. متفرقه نویسندگان به نظم الفبایی نامهایشان ، زیر رده ای از دانش كه آثارشان به آن مربوط می شد مرتب می شدند . پیناكس ( به معنای لوحهُ گلی ) در جوار گنجه های كتب دیواری نگهداری میشد . (( بدین ترتیب ، لوحه های گلی ( پیناكس ) ، نخستین فهرست بزرگ كتابخانه ای تمدن غرب بود همچنانكه كتاب مقدس چاپ گوتنبرگ نخستین كتاب بزرگ چاپی آن محسوب می شد.چنین شد كه یونانیان مثل همه تلاشهای فكری دیگرشان، اصول فهرستنویسی را كم و بیش در نظامكتابخانه كنگره ، نظامهای اروپایی و نظامهای دیگر از آن پیروی شده ، تحكیم بخشیدند ، با این وصف پیناكس چیزی بیش از یك فهرست بود ، اثری بود كه به دست یكی از مشاهیر عصرش تدوین یافته است . .. آن چنان كه فقدان١٢٠ جلد اصلی آن ، فاجعه بزرگی برای آموزش فهرستنویسی شمرده میشود. بار دیگر باید تاُكید كرد كه نیاز به ١٢٠ جلد گرانبهای كالیماخوس ، حتی بیش ازنیاز به تاریخ (( لوی* بزرگ )) است . ٦

فهرست كتابخانه دیرسن فرانسیس كه تاریخ تدوین آن اول ژانویه١٣٨١ است ، نشان می دهد كه كتابخانه ، به دوقسمت تقسیم شده بود : یكی برای استفاده برادران كلیسا Brethern) ( و دیگری برای امانت مراجعان خارج از دیر . در دیباچه ُكوتاه فهرست چنین نوشته شده كه فهرست به((تمام كتابهای كتابخانه مقدس دیرسن فرانسیس تعلق دارد ، خواه این كتب به صورت مسلسل منتشر شده باشند خواه به صورت غیر مسلسل .)) (( گرد آورندهُ فهرست ، گنجه های كتابخانه را یكی پس از دیگری برر سی میكند ومحل هر گنجه را ( حد اقل در كتابخانه لاتین ) و موضوع كتابهای آن گنجه و عناوینشان را تدوین می كند و به دنبال آن ، به شمارش تعداد جلدهای كتابخانه رویهم رفته چقدر است .)) ۸نمونه های بالا ، از فهرستهای دوره اولیه و دوره میانه تاریخ كتابخانه ، نشان می دهد كه فهرست ، پیش از آنكه سابقه و دفتر ثبت مشخصاتی مورد استفاده عموم مردم باشد ، سابقه ای بود برای كتابداریا به كار حفاظت و حراست كتابها می آمد . این نمونه ها در ضمن نشان می دهند كه تعداد كتابها یا دستنویسهای كتابخانه های مذكور اندك بوده و این تعداد اندك ، مسائلی را كه امروز كتابخانه های بزرگ ملی ، دانشگاهی و عمومی با میلیونها جلد با آن رو به رو هستند به وجود نمی آورد ه است .

ارجاعات

۱ J.H. Shera and M. E. Egan . The Classified Catalog. Chicago , American Library Association , ۱۹۵۶ , p.۱,

۲.Ibid.

۳. Maurice F . Tauber . ed . “Current Trends in Cataloguing and Classification ,” Library Trends, v. ۲: ۲, Oct. ۱۹۵۳ , p. ۱۷۴ .

۴.John Willis Clark . The Care of Books . Cambridge University Press , ۱۹۰۹ , p . ۲۱.

۵.Ruth F. Strout .“The Development of the Catalog and Cataloging Codes, ”Library Quarterly, XXVI, ۴,Oct, ۱۹۵۶, p. ۲۵۷.

۶.Edward Alexander Parsons . The Alexandrian Library . London cleaver - Hume Press , ۱۹۵۲, pp.۲۱۷-۲۱۸.

۷.John Willis Clark . The Care of Books . Cambridge University Press , ۱۹۰۹, p. ۲۰۰ . ۸.Ibid , p. ۲۱۴.

۹.James Westfall Thompson . The Medieval Library .N . Y. Hafner Pub. Co. , ۱۹۵۷ , p.۶۱۳ .

۱۰.Edwin E. Williams ed . Problems and Prospectx of the Research Library . N.Y., the Scarecrow Press, ۱۹۵۶.pp.۶۷,۷۴.

۱۱.Paul S. Dunkin . “Criticisms of Current Cataloging Practice ٫” Library Quarterly . XXVI,۴,Oct, ۱۹۵۶, p۲۹۵

۱۲.Mary Piggott. Cataloguning Principles and Practice : an Inquiry . Lond . Library Association , ۱۹۵۴, pp. ۶- ۷.

۱۳.J.H.Shera and M.F.Egan. The classified Catalog. American Library Association , ۱۹۵۶, p. ۹.

۱۴.Archer Taylor . Book Catalogues : their Verities and Uses. Chicago, the Newberry Library , ۱۹۵۷, p.۱۴۹.

۱ این مقاله ترجمهُ كامل فصل اول كتاب زیر است :

C.G. Viswanathan ، Cataloguing : Theory and Paractice، ۳rd edition . Bombay ، ASIA Publishing House ، ۱۹۶۵.

* Raghuvamsa of Kalidasa ; Kadambri of Bana; Leelvati of Bhaskaracharya

* لوی ٥٩) Levi قبل از میلاد ) ، مو رخ رومی ، كتاب۱۴۲ جلدی او یكی از منابع مهم تاریخ روم شمرده می شود . – م.

نوشتهُ س . گ . ویسواناتان

ترجمهُ محمد جواهر كلام

---