ریشه یابی سقوط تمدن های بزرگ در سیستان

امروز, ۱۷ ژوئن مصادف است با روز جهانی مقابله با بیابان زایی, چالش بزرگی كه اكنون با همراه شدن پدیده تغییر اقلیم و گرم شدن زمین, بیش از پیش ساكنان این كره خاكی را تهدید می كند از این رو شعار امسال روز جهانی مقابله با بیابان زایی, «تغییر اقلیم و بیابان زایی یک چالش جهانی» انتخاب شده

امروز، ۱۷ ژوئن مصادف است با روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی، چالش بزرگی كه اكنون با همراه شدن پدیده تغییر اقلیم و گرم شدن زمین، بیش از پیش ساكنان این كره خاكی را تهدید می‌كند از این‌رو شعار امسال روز جهانی مقابله با بیابان‌زایی، «تغییر اقلیم و بیابان‌زایی یک چالش جهانی» انتخاب شده تا شاید توجه دولتمردان جهان بیش از گذشته به این دو معضل بزرگ جهانی جلب شود.

كشور ایران نیز روی كمربند بیابانی جهان قرار گرفته و بالغ بر ۳۳ درصد خاك آن را بیابان و شنزارها تشكیل می‌دهد، از این‌رو از اولین روزهای انعقاد كنوانسیون بیابان‌زدایی، ایران نیز همراه با بسیاری از كشورهای جهان كه هم‌‌اكنون شمار آنها به ۱۹۱ كشور رسیده، به این پیمان جهانی ملحق شد تا با تمهیداتی كه این كنوانسیون پیش‌ روی دولت‌ها قرار داده به مبارزه با بیابان‌زایی در كشور بپردازد.

بیابان در ایران یك عارضه طبیعی است، اما تشدید بیابان‌زایی و افت كارآیی سرزمین و بسیاری از مناطق سرسبز ایران در سده‌ها و بلكه دهه‌های اخیر كه به نوعی دخالت انسانی را در بیابان‌زایی نشان می‌دهد، پدیده‌ای است كه نمی‌توان از آن به راحتی چشم‌پوشی كرد.

برداشت بی‌رویه آب از سفره‌های آب زیرزمینی، الگوهای غلط كشاورزی و آبیاری، تخریب جنگل‌ها و مراتع و تبدیل آنها به اراضی كشاورزی یا شهرك‌های مسكونی و صنعتی، آلودگی‌های وسیع ناشی از فاضلاب‌ها و پساب‌های صنعتی و شهری، همگی منجر به بیابان‌زایی می‌شود. اگر به این همه هشدار رئیس سازمان جنگل‌ها و مراتع مبنی بر اینكه ۹۰ درصد خاك كشور در معرض پدیده بیابان‌زایی قرار دارد را هم اضافه كنیم آن‌وقت می‌توان به عمق فاجعه پی برد.

بیابان‌زایی و كاهش توان تولید در اراضی كشور هرساله در جهان بالغ بر ۴۲ میلیارد دلار فقط به محصولات كشاورزی خسارت وارد و ۷۰ هزار كیلومترمربع از اراضی حاصلخیز دنیا را غیرقابل استفاده می‌كند.

در كشور ما ایران نیز، این پدیده، هرساله بالغ بر هزار میلیارد ریال به اقتصاد كشور خسارت وارد می‌كند و در عین حال بر طبق آمار سازمان جنگل‌ها هر ساله بالغ بر یك میلیون و ۵۰۰ هزار هكتار از مراتع سرسبز ایران در نتیجه چرای بی‌رویه دام و افت سفره‌های آب زیرزمینی، به بیابان تبدیل می‌شود.

آثار و پیامدهای بیابان‌زایی تنها به نابودی گونه‌ها و فروپاشی اكوسیستم‌های طبیعی منجر نمی‌شود بلكه با تشدید هجوم شن‌های روان و كاهش توان تولید خاك، مراكز جمعیتی و سازه‌های زیربنایی مثل جاده‌ها، خطوط مخابرات، برق‌رسانی و... را نیز هدف قرار می‌گیرد.

به جز پیامدهای اقتصادی بیابان‌زایی، مهاجرت نیز یكی از عوارض اجتماعی آن است كه در ابعادی وسیع‌تر همه این آثار و جریانات می‌تواند به فروپاشی یك جامعه و حتی تمدن بینجامد.

نگاهی به گذشته و حال سیستان، مهر تایید دیگری است بر این حقیقت و شاید تلنگری باشد برای ما تا قدری تامل كنیم كه چرا سیستان كه زمانی مهد تمدن ایران‌زمین محسوب می‌شده امروز به چنین وضعیتی دچار شده است؟

لستر براون، بزرگ‌ترین متفكر زیست‌محیطی جهان و رئیس موسسه «earthpolicy» در كتاب معروف خود «اقتصاد محیط‌زیست» و با مروری بر علل سقوط تمدن‌های بزرگ اثر جوزف تینتر علل فروپاشی تمدن‌هایی همچون تمدن باستانی سومر و تمدن‌ مایایی‌ها را بررسی می‌كند.

او با به تصویر كشیدن تمدن سومر در دشت‌های مركزی رود فرات وضعیت فعلی آن را كه اكنون ویرانه و خالی از سكنه است و هیچ كشت و زرعی در آن صورت نمی‌گیرد مورد نقد قرار می‌دهد و نهایتا به این باور می‌رسد كه نظام آبیاری و كشاورزی در این تمدن‌ها دچار نقصان شدید بوده. در تمدن مایاها هم ظاهرا این جنگل‌زدایی و فرسایش خاك بود كه كشاورزی را تحلیل برد.

● تمدن شهر سوخته

از این رو معلوم می‌شود دستكاری‌های غلط در نظام طبیعت چگونه می‌تواند بنیان‌های یك تمدن عظیم را سست و متزلزل كند، همان‌گونه كه به نظر می‌رسد در سیستان و شرق فلات ایران چنین اتفاقی افتاده است.

آثار به‌جا مانده از شهر سوخته و مطالعات باستان‌شناسان به اندازه‌ای كه فرضیه وقوع آتش‌سوزی در این منطقه را مطرح می‌كند، فرضیه دیگری را هم ارائه می‌دهد، اینكه تمدن ۵ هزارساله شهر سوخته در اثر كاهش منابع آب و افت بارآوری زمین‌ها به تدریج از هم فروپاشیده است.

این امر به بروز آشوب‌های سیاسی و اجتماعی منجر شد و نهایتا این تمدن سقوط كرد. شهری كه هرگز روی نوار زلزله‌خیز قرار نداشته و هیچ‌وقت مورد تهاجم دشمنان خارجی نبوده است. پس چرا شهر تخلیه شده است؟ برخی از گمانه‌زنی‌ها حاكی است تغییر مسیر رودخانه هیرمند در هشت هزار سال گذشته كه تقریبا ۱۱ بار در طول تاریخ تكرار شده عامل مهمی در این قضیه بوده است.

كشف آثاری از نخستین انیمیشن دنیا، نخستین عمل جراحی مغز و هیدروسفالی، نخستین چشم مصنوعی، نخستین سزارین، كشف خط‌كش با دقت نیم میلیمتر و ظروف سنگی با ضخامت یك میلیمتر و كوره‌های ذوب فلز، لوله‌های انتقال فاضلاب به بیرون شهر، كشف بزرگ‌ترین پارچه‌های رنگی و مواد اورگانیكی دنیا در این شهر و... كشف دانه‌های غلات و گیاهانی همچون گندم، گشنیز و شوید در گورستان در كنار اجساد دفن شده نشان از تمدن بالای این سرزمین داشته است.

سیستان در طول تاریخ همواره انبار غله ایران و قطب كشاورزی منطقه بوده اما امروز نه از خاك آن چیزی باقی مانده و نه از آب آن. آیا همه این نشانه‌ها نمی‌تواند ما را به مطالعه دقیق برای كشف علت سقوط این تمدن‌ها و نحوه آبیاری و نظام كشاورزی منطقه در گذشته ترغیب كند؟

در حالی كه آثار به‌جا مانده نشان از وجود جانورانی همچون سوسك چوبخوار و موریانه در شهر سوخته دارد بدون شك می‌توان به این دریافت رسید كه این منطقه زمانی پوشیده از جنگل بوده اما امروز به شنزاری خشك و لم‌یزرع تبدیل شده است.

امروز سایه شوم بیابان‌زایی بر ۹۰ درصد خاك ایران چنبره زده و اگر برخوردی اصولی در قبال حفظ منابع طبیعی و محیط‌زیست صورت نگیرد شاید چنین سرنوشتی برای همه ایران در سال‌های آتی رقم بخورد.