مشاوره پیشگیرانه سلامت روان و نقش آن در پیشگیری از آسیب های روانی کودکان در مناطق سانحه خیز

سانحه خیزی و قرار داشتن کشورمان در میان ده کشور نخست سانحه خیز گیتی از یکسو و آسیب پذیری روانی کودکان از دیگرسو ضرورت تعریف و اتخاذ استراتژی های پیشگیرانه برای تقلیل آسیب پذیری و ارتقاء سلامت روان این گروه مهم از جامعه را بعنوان ضرورتی اجتناب ناپذیر مطرح ساخته است

بموازات رشد جمعیت، شهرنشینی، بحران‌های اقتصادی و گرمایش زمین و پیامدهای منبعث از آن، روند و پیچیدگی وقوع سوانح در سطح جهان و کشور ما بعنوان یکی از ده کشور نخست سانحه‌خیز جهان رو به افزایش است. سوانح مختلف طبیعی و دست‌ساز بشر علاوه بر تلفات جانی و خسارات مادی و زیرساختی، سلامت عمومی و بهداشت و سلامت روان ساکنان مناطق سانحه‌دیده را متاثر ساخته و به مخاطره می‌افکنند.

در این میان کودکان بعنوان یکی از گروه‌های آسیب‌پذیرتر، در معرض آسیب‌های روانی مختلف ناشی از سوانح بویژه تاثرات روانی منجر به اختلال استرس پس از ضربه می‌باشند. واکاوی چرخه پنج مرحله‌ای مدیریت بحران در بعد پیامدهای روانی سوانح می‌تواند ما را در برنامه‌ریزی موثر برای مدیریت پیامدهای روانی سوانح بویژه در میان کودکان به افق‌های اثربخش‌تری رهنمون گردد. عمده اقدامات منبعث بر آمده از رویکرد غالب فعلی مربوط به مداخلات بعد از وقوع می‌باشد که عمدتا در مرحله پاسخگویی قرار می‌گیرند.

حال آنکه در دو مرحله قبل از آن یعنی مراحل پیشگیری و آمادگی در ابعاد روانی اقدامات و برنامه‌های موثر پیشگیرانه و آمادگی‌بخش در مقایسه با مرحله پاسخگویی کمتر مورد توجه قرار گرفته است. با توجه به سانحه خیزی عمده مناطق کشور ایران از یکسو و آسیب‌های روانی شایع سوانح و آسیب پذیری مضاعف گروه کودکان، تعریف استراتژی‌های پیشگیرانه در کالبد نظام برنامه‌ریزی‌ برای مدیریت پیامدهای روانی سوانح بویژه در گروه آسیب‌پذیر کودکان و اقدامات عملی برآمده از آن در پیوند با سایر مراحل چرخه مدیریت پیامدهای روانی سوانح نه تنها یک اولویت که ضرورتی اجتناب ناپذیر می‌نماید. در این راستا اتخاذ و اولویت بخشی به رویکرهای پیشگیرانه زمینه آمادگی مناسب‌تر کودکان برای مواجهه با پیامدهای روانی سوانح و به تبع آن پاسخگویی و مداخله موثرتر در فرآیندهای روانی پس از وقوع سوانح و بازیابی روانشناختی مددجویان و آسیب‌دیدگان را تسهیل و تسریع می‌تواند نمود.

آشنایی کودکان با فرآیندها و کارکردهای روان و واکنش‌های روانی انسان در حین و پس از وقوع سوانح و فراگیری مهارت‌های پایه مرتبط با این پیامدها می‌تواند زمینه ایجاد مصونیت بیشتر و آسیب‌پذیری کمتر کودکان پس از وقوع سوانح را فراهم نماید. این رویکرد همچنین می‌تواند اثربخشی مجموعه مداخلات اضطراری روانشناختی پس از وقوع سوانح را ارتقاء بخشیده و میزان کامیابی آن را بهبود بخشد. از جمله خدمات پشگیرانه قابل تعریف بدین منظور، مشاوره پیشگیرانه سلامت روان بعنوان خدمتی پیشگیرانه بوده که ارائه آن در زمان آرامش و قبل از وقوع سوانح می‌تواند ضمن پیشگیری از اوج‌گیری پیامدهای روانی سوانح، آمادگی کودکان برای همکاری در برنامه‌های مداخلات روانشناختی پس از وقوع و به تبع آن بهبودی سریع‌تر و کاهش دوره بازتوانی را موجب گردد. پیشگیری از اوجگیری و فراگیر شدن پیامدهای روانی مخرب ناشی از سوانح و تسهیل و تسریع بازیابی سلامت روانی پس از وقوع سوانح بعنوان کارکردهای مورد انتظار از مشاوره پیشگیرانه سلامت روان رهنمودهای اولیه برای طراحی ساختار و مختوای این بسته خدمتی را به دست می‌دهد.

این خدمت پس از طراحی هدفمند مبتنی بر اهداف و انتظارات مورد انتظار می‌تواند و باید در شرایط آرامش در محیط‌ها و مراکز حضور کودکان نظیر مهدهای کودک، مدارس و سایر موقعیت‌های مشابه از طریق کارشناسان خبره ذیربط از جمله مشاورین کودک ارائه گردد. ارزیابی آزمایشی این الگو پس از اجرای آموزشی می‌تواند زمینه تعمیم و فراگیر شدن آن را پس از اثبات اثربخشی نسبی فرآهم نموده تا کودکان بتوانند با فرآیندهای کارکرد و واکنش‌های روان آشنا شده و زمینه صیانت از بهداشت و سلامت روان خویش را در پیوند با سایر عوامل و افراد دخیل در آن عهده دار گردیده و بدین طریق در حیطه‌های ممکن با اتخاذ تصمیمات درست و اصولی در پیشگیری از افول و سپس ارتقاء میانگین سلامت روان خویش و بازتوانی نقش پذیرفته و با ایفای نقشی مکمل و فرآهم آوردن موجبات گذر و گذار موثرتر و سریع‌تر از مراحل پاسخگویی و بازتوانی، زمینه بازگشت به زندگی عادی و کارکرد عادی روان خویش را فراهم نمایند.

ارائه خدمت مشاوره پیشگیرانه سلامت روان به کودکان قبل از وقوع سوانح در مناطق سانحه‌خیز می‌تواند زمینه ارتقاء تاب‌آوری روانی آنان را نیز موجب گردیده و از میزان آسیب‌پذیری و شکنندگی روانی احتمالی آنان پس از وقوع سوانح کاسته و با توجه به نقش سلامت روان در کیفیت زندگی و کارآیی شخصی، زمینه مشارکت فعال و سازنده آنان پس از وقوع سوانح در پیوند با نهادهای امدادرسان، موجب صرفه جویی در هزینه‌ها و افزایش سرعت و کیفیت عملیات‌های امدادرسانی و بازگشت جامعه به شرایط نزدیک به قبل از وقوع سوانح گردد. افزایش آمادگی و تاب‌آوری روانی کودکان در پی تعریف و فعال‌سازی خدمت مشاوره پیشگیرانه سلامت روان قبل از وقوع سوانح در مناطق سانحه خیز، به عنوان یک سرمایه‌گذاری پیشگیرانه ارتقاء بخش آمادگی‌ روانی برای رویارویی آگاهانه کودکان با پیامدهای روانی ناگوار سوانح، می تواند زمینه ساز ارتقاء میانگین سلامت روان و تاب‌آوری روانی عمومی کودکان مناطق سانحه‌خیز و به تبع آن کاهش آسیب‌پذیری روانی این گروه بالقوه آسیب‌پذیر و پیامدهای سازنده آن در کشور سانحه خیزمان گردد.

یحیی بازیاری زاده

کارشناس ارشد مشاوره خانواده