نظریه پردازی انقلا ب ها

سرانجام فرهنگ های سیاسی مخالف كه به اعتقاد فورن حلقه مفقوده همه الگوهای توسعه و تحول اجتماعی است, از نوآوری های مفهومی وی به شمار می آید; ملغمه ای از ایدئولوژی صریح, فرهنگ و سنن مردمی و سمت گیری های عملی در برابر وضعیت و محیط های موجود

جك گلدستون نظریه‌پردازان انقلا‌ب اجتماعی را سه نسل طبقه‌بندی كرده است و روایت توصیفی و فاقد شالوده‌های تئوریك نسل اول، فراتر رفتن از توصیف و بهره‌گیری از نظریه‌های علوم اجتماعی در نسل دوم و بالا‌خره ظهور نظریات عمدتا ساختارگرایانه و مبتنی بر شواهد تجربی و تاریخی در میان نسل سوم را مبنای تمایز آنها قرار داده است.

فورن در مقاله گفتمان‌ها و نیروهای اجتماعی در كتاب فوق از جریان فكری تازه‌ای حرف می‌زند كه می‌رود نسل چهارم نظریه‌پردازان انقلا‌ب را شكل دهد. جریانی كه به ویژه به دنبال تحولا‌ت اخیر در آمریكای لا‌تین و ایران پا گرفته و تحلیل‌های جدیدی را در خصوص انقلا‌ب‌های جهان سوم رقم زده است. فورن خود می‌كوشد به پرسش‌های همیشگی درباره علل و پیامدهای انقلا‌ب در چارچوب این رویكرد تازه پاسخ بدهد. در وهله نخست اینكه فرهنگ، ایدئولوژی و گفتمان چه جایگاهی در انقلا‌ب‌ها دارند و فرهنگ تاثیر مستقل خود را بر فرآیندهای انقلا‌بی به كمك چه ساز و كارهایی اعمال می‌كند؟ و سپس باید دید توجه مجدد به فرهنگ و كارگزاری چگونه می‌تواند با نگرش‌های نسل قبل درباره ساختار و اقتصاد سیاسی برابری كند؟

اندیشه و عمل مردم پیوند میان شرایط ساختاری و پیامدهای اجتماعی است. به علا‌وه، شرایط ساختاری به محور نامشروط بر مردم حكم نمی‌راند، بلكه محدودیت‌هایی را برای كنش‌های افراد ایجاد می‌كند یا برخی امكانات را برای آنها فراهم می‌نماید. فورن راجع به انقلا‌ب ایران نظرات خاصی دارد. او تاریخ ایران را به دوران صفویه بازمی‌گرداند، برش دیگر دوران قاجار و آخرین برش، دوران پهلوی است. فورن قصد دارد نحوه و علت ایجاد جنبش‌های مصمم مقاومت توسط این فرآیند وابستگی را نشان دهد وی این كار را با مشخص كردن تضادهای ذاتی آمیزه توسعه را بسته و خودكامگی دولت و نیز منابع مادی و معنوی موجود برای بخش‌های گوناگون جامعه‌ای دستخوش بلوا و آشوب صورت می‌دهد.

ایجاد تحول اجتماعی پرداخته با دشواری‌های عظیمی همراه خواهد بود. وقتی ائتلا‌ف‌های مردم گرای مخالف به درجه‌ای از قدرت دست می‌یابند، در معرض از هم پاشیده شدن قرار می‌گیرند. چون میان گروه‌های ائتلا‌فی بر سر نحوه شكل دادن به نظام جدید اختلا‌ف‌های عمیقی پدید می‌آید.

سرانجام فرهنگ‌های سیاسی مخالف كه به اعتقاد فورن حلقه مفقوده همه الگوهای توسعه و تحول اجتماعی است، از نوآوری‌های مفهومی‌وی به شمار می‌‌آید; ملغمه‌ای از ایدئولوژی صریح، فرهنگ و سنن مردمی‌و سمت‌گیری‌های عملی در برابر وضعیت و محیط‌های موجود. این فرهنگ‌ها قادرند میان شرایط عینی نارضایتی و شرایط ذهنی مطلوب با توسل به نوعی اقدام سیاسی پیوند برقرار كنند. آنها جمعی و چندگانه‌اند و ممكن است سكولا‌ر باشند یا مذهبی و نیز ممكن است گروه‌های مختلف قرائت‌های متفاوتی از آنها را بپذیرند. بنابراین در مطالعه انقلا‌ب، ارتباط دادن این اعمال گوناگون با نیروهای اجتماعی واقعی، كاری مهم و حساس است. اسلا‌م مبارزه‌جویانه امام خمینی، شاه را سرزنش می‌كرد كه كشور را به بیگانگان فروخته و محرومان را فراموش كرده است. شكل دیگر این امر، متاثر از تعالیم تشیع درباره آزادی بود كه دكتر شریعتی، آن را ارائه داد. خط سوم كه آن هم جزئی از گفتمان‌های اسلا‌می‌مخالفت‌آمیز بود، از سوی مهندس بازرگان ارائه شد كه از دهه ۱۹۶۰ خواستار یك راه‌حل لیبرال‌ دموكراتیك در چارچوب اسلا‌می‌برای حل مسائل كشور بود. از سوی دیگر، جریان‌ها عمده غیرمذهبی موجود و مخالف شاه عبارت بودند از ملی‌گرایان دموكراتیك جبهه ملی، حزب ماركسیستی توده، چریك‌های فدایی خلق و همچنین جریانی كه در هر دو سوی این پیوستار جای پایی داشت و هم عرفی بود و هم مذهبی، سازمان چریك‌های مجاهد خلق.

در ایران دو خواست مشترك بین همه گرو‌ه‌ها وجود داشت. یكی اینكه همه خواستار پایان اقتدار شاهنشاهی بودند و دیگر اینكه باید روابط بین ایران و آمریكا بازنگری شده و متضمن وابستگی كمتری باشد. امام خمینی تجسم بارز این دو خواست بود و حمایت همه بخش‌های جنبش را جلب كرد یا اینكه حداقل همه آنها به رهبری نمادین ایشان احترام گذاشتند.انقلا‌ب ایران به شكست نینجامید. نظام پادشاهی برچیده شد، بر روابط نزدیك ایران و آمریكا نقطه پایان نهاد و چنین به نظر می‌رسد كه از شكست گریزناپذیر الگوی اساسی جنبش‌های ایران فرار كرده باشد. اما از طرف دیگر به دنبال انقلا‌ب جنگ خونین با عراق آغاز شد و ائتلا‌فی كه به پیروزی انقلا‌ب منجر شده بود، درهم شكست. رژیم جدید به سرعت به تحكیم مواضع خود در جامعه پرداخت اما نوعا چنان اقدامی‌به از هم گسیختگی نمایی ائتلا‌ف متنوعی منجر شد كه انقلا‌ب را به ثمر رساند.

بعضی گروه ها‌ به ویژه حرفه‌ای‌ها و دانشجویان‌ با خط مشی‌های ایدئولوژیكی در عرض هم در طرح آمیخته شده ولی نیروهای فعال و مهم دیگر‌ بیشتر طبقه كارگر و حاشیه‌نشینان شهری‌ مثل زنان و اقلیت‌های قومی‌ایران بسیار مورد فراموشی واقع شده بودند مطالعه فورن معطوف به روشن كردن تاریخ ایران در چشم‌اندازهای جامعه‌شناختی و نشان دادن سلسله تلا‌ش‌های شكننده در مسیر تحول اجتماعی است. جنبش‌های توده‌ای مكررر كه یا به مداخله بیگانگان انجامید. یا مثل انقلا‌ب ۵۷ به جنگ با یك كشور خارجی منتهی شده است.فورن كتاب خود را با این جمله به پایان می‌برد، تاریخ ایران به طوری كه دیدیم تضمین چندانی در مورد پیامدها نمی‌دهد و تنها احتمال تلا‌ش‌های جسورانه در مسیر تحول را بیان می‌دارد.ما نیز همواره با فورن نامطمئن‌های این تاریخ را فراتر از نظاره، تجربه می‌كنیم.

نویسنده: جان فورن - نشر: نی

ترجمه: فرهنگ ارشاد

امین فیروزگر