از مرگ یزدگرد تا افرا

نگاهی به کارنامه کارگردانی بهرام بیضایی

‌بهرام بیضایی پس از انقلاب از "مرگ یزدگرد" تا "افرا یا روز می‌گذرد"، در مجموع شش نمایش را به ‌صحنه برده است که این رقم با توجه به توانمندی‌های او در زمینه کارگردانی و نگارش نمایشنامه‌های بیشتر ‌از این رقم، خبر از حضور کمرنگش در صحنه می‌دهد.‌بهرام بیضایی در سال ۵۸ مرگ یزدگرد را کارگردانی و اجرا کرد. بعدها همین نمایش تبدیل به یک فیلم بلند ‌سینمایی شد.

این نمایش درباره زندگی یزدگرد سوم، آخرین پادشاه سلسله ساسانی است که به دست آسیابانی به ‌قتل می‌رسد. این متن که پیش از انقلاب هرگز مجوز اجرا نمی‌گرفت، پس از سقوط رژیم پهلوی دوم، توسط ‌بهرام بیضایی اجرا ‌شد.‌

● کارنامه بندار بیدخش

بهرام بیضایی درسال ۷۶، درست در اولین سال دولت هفتم -خاتمی< -موفق به اجرای نمایش "کارنامه بندار بیدخش" ‌در تالار چهارسوی تئاترشهر شد و این نمایش در بهار سال ۷۷ هم ادامه یافت. این که پس از سال‌ها این ‌امکان برای بیضایی مهیا شده بود تا خود را به عنوان کارگردانی صاحب سبک و اندیشه در صحنه بیان کند.

‌این نمایش در اصل روایت بیضایی از داستان اساطیری و کهن جمشید، پادشاه اسطوره ای ایران است که با ‌نیرویی اهورایی زمین را گسترده می‌کند و جام جم را به دست می‌آورد که در آن همه جهان را می‌توانست ‌ببیند. البته نگارنده نمایشنامه در کنار طرح قصه افسانه‌ای، به بیان واقعیت نانوشته فعالیت خردمندان در کنار ‌جمشید اشاره می‌کند که در طول قرن‌ها به گونه‌ای دیگر روایت شده است.‌

●‌ بانو آئویی ‌

او در سال ۷۷ همچنین موفق به اجرای نمایش ژاپنی "بانو آئویی" شد. این اثر نوشته میشیما یوکیو و ‌تنها اثری است که بیضایی بدون آن که نمایشنامه آن را خود نوشته باشد، بر صحنه می‌برد. این اثر در اصل ‌پایان‌نامه بازیگری مژده شمسایی، همسر بیضایی، است که در زمستان سال ۷۶ آن را ابتدا در سالن کوچک ‌نمایش دانشکده هنر و معماری بر صحنه می‌برد و سپس در تئاتر شهر آن را اجرا می‌کند. متنی که متکی به ‌شیوه‌های ژاپنی است. بیضایی در دهه ۴۰ تحقیقی در رابطه با تئاتر ژاپنی منتشر کرده بود.‌

● شب هزار و یکم ‌

بیضایی سپس در سال ۸۲ با نمایش "شب هزار و یکم" در سه اپیزود به مسأله خرد در سه دوره باستان، پس ‌از اسلام و دوره رنسانس فکری (قاجار) پرداخت. این هنرمند در سال ۸۲ نمایش "شب هزار و یکم" را در ‌تئاتر شهر اجرا می‌کند.

این اثر که به صورت اپیزودیک روایت می‌شود، مروری بر ظلم‌هایی است که طی ‌قرن‌ها بر زن ایرانی می‌رود. قصه از گذشته‌های دور شروع می‌شود، در اپیزود دوم روایتی از تسلط خلفای ‌عباسی بر ایران و رفتار نامناسب با زن ایرانی شکل می‌گیرد و در بخش سوم شرایط امروز جامعه بیان ‌می‌شود.‌

● مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین

‌‌"مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین"، اثر نمایشی بهرام بیضایی ‌است که در سال ۸۴ اجرا شد. وی در پاییز سال ۸۳ کار نگارش این متن را به پایان رسانیده بود و پس از ‌ماه‌ها گمانه‌زنی در مورد حضور یا عدم حضور وی در تئاتر شهر در اوایل سال۸۴، گروه خود را آماده ‌کرده و تمریناتش را آغاز کرده بود، تا سرانجام در دوازدهم خردادماه‌، البته با اندکی تأخیر، اجرای "مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید ‌" در تالار اصلی مجموعه تئاتر شهر، آغاز ‌شد.‌

●‌ افرا ‌

بهرام بیضایی پس از آن چند بار تصمیم گرفت که افرا یا یک نمایش دیگر را اجرا کند. عدم توافق بر سر ‌مسائل مالی مانع از تحقق این اتفاق می‌شد تا این که در آغاز سال ۸۶ مرکز هنرهای نمایشی برای آن که یک ‌بار دیگر تئاتر را به حال و هوای گذشته برگرداند، از بسیاری از کارگردانان پیشکسوت و حرفه‌ای دعوت به ‌کار کرد. بیضایی هم یکی از این افراد بود که قرار شد تا آبان ماه امسال نمایش "افرا یا روز می‌گذرد" را در ‌تالار اصلی تئاتر شهر اجرا کند.

متأسفانه زمان اجرا به دلیل طولانی شدن زمان بازسازی تالار اصلی به ۴ ‌آذر موکول شد. یک‌بار دیگر این زمان به دلیل همزمانی تعمیرات در تالارهای دیگر مجموعه تئاتر شهر ‌تغییر کرد. این بار زمان اجرا به ۱۲ دی‌ماه در تالار وحدت منتقل شد، چون در این ماه نوبت به اجرای نمایش ‌‌"ملاقات بانوی سالخورده" به کارگردانی حمید سمندریان در تالار اصلی تئاتر شهر نیز بود.

بیضایی نمایش ‌‌"افرا یا روز می‌گذرد" را به جای "سهراب کشی" اجرا می‌کند که بنابر توافق بیضایی با مرکز هنرهای ‌نمایشی به وقوع پیوست. سهراب کشی هم از آخرین دست نوشته‌های بیضایی به شمار می‌آید.‌افرا یا روز می‌گذرد، یک نمایش درباره زمانه معاصر است.

یک محله در حال نو شدن است. محله‌ای که به ‌یک خانواده اشرافی و قجری تعلق دارد، بین یک عده آدم زیر متوسط تقسیم شده است. با آن که محله نونوار ‌می‌شود اما طرز فکر بعضی از آدم‌ها هنوز عوض نشده است. افرا و ماجراهای او در این محله تمام آن چیزی است که بیضایی در این نمایشنامه روی صحنه برده است.