این ماشین پول دود کنی

اقتصاد قلیان در ایران

خرج کم و سود بالا. این دو جمله شاید بتواند به شکل کوتاهی، شرایط قهوه‌خانه و قهوه‌خانه‌داری را در ایران نشان دهد، شغلی که بیشتر سودش را از قلیان می‌برد.

اقتصاد قلیان و قهوه‌خانه‌داری را از خود قلیان باید شروع کرد. قیمتش خیلی به جنس و تزئیناتش بستگی دارد؛ این‌که شیشه باشد یا نه و از چه شیشه‌ای استفاده شده باشد و این‌که اندازه‌اش چقدر است و چه تزئیناتی روی شیشه و بدنه آن کار شده است. قدمت هم صد البته روی قیمت تاثیر دارد. این‌گونه است که ممکن است یک قلیان کامل در حداقل قیمت خود ده هزار تومان باشد و حداکثر قیمت آن سر به میلیون تومان بکشد.

قلیان‌کشیدن، اما فقط قلیان خالی نمی‌خواهد. تنباکو یا همان توتون است که حس و حال فرد را عوض می‌کند. تنباکوهای فعلی بازار، اغلب میوه‌ای هستند با طعم‌هایی از پرتقال گرفته تا آلبالو و نعناع. هر کدام خاصیتی دارد و البته در زبان قلیان‌کش‌ها، سبکی و سنگینی آن هم فرق می‌کند. تنباکوهای میوه‌ای، هم ساخت داخل است و هم وارداتی. آمار گمرک می‌گوید در سال ۱۳۸۹ بیش از بیست‌و‌یک هزار تن انواع تنباکو به ارزش حدودی۱۱۰ میلیون دلار وارد کشور شده است، یعنی با قیمت دلار کنونی چیزی حدود ۲۶۰۰ میلیارد تومان. وضع تولید داخلی اما تعریفی ندارد. آمارها نشان می‌دهد سطح زیر کشت توتون در کشور در سال زراعی ۸۱ حدود ۱۴ هزار هکتار بوده است، یعنی یک پنجم مساحت شهر تهران. از این میزان مزرعه ۲۲ هزار تن انواع تنباکو برداشت می‌شود، تقریبا به میزان واردات سال جاری. اما میزان سطح زیر کشت در سال ۸۵ به ۵ هزار هکتار رسیده است. دلیل آن را عدم افزایش قیمت خرید توتون و تمایل کشاورزان به کاشت دیگر محصولات کشاورزی می‌دانند. در سال زراعی ۸۹ میزان سطح کشت توتون در کشور ۹ هزار و ۵۰۰ هکتار و میزان تولید آن ۱۴ هزار تن بوده است. در حال حاضر، هر بسته تنباکوی میوه‌ای که برای پنج تا شش بار استعمال قلیان مناسب است؛ بین ۱۵۰۰ تا ۳۰۰۰ تومان به فروش می‌رسد. تنباکوی غیرمیوه‌ای، قیمتی پایین‌تر از این دارد و حداکثر قیمت هر بسته آن ۱۵۰۰ تومان است.

البته تنباکو همان‌طور که برداشت می‌شود مصرف نمی‌شود. استحصال دارد و نیاز به کارخانه، بخصوص اگر بنا باشد عصاره میوه به آن زده شود. گمرک می‌گوید در سال ۱۳۸۹، سی‌و‌دو میلیون دلار دستگاه استحصال تنباکو و توتون وارد ایران شده است. در مقابل سی‌هزار دلار نیز به کشورهای دیگر صادر شده است. مرکز آمار ایران در گزارشی، ارزش تولید محصولات توتون و تنباکو در کارگاه‌های صنعتی در سال ۱۳۸۵ را ۷۰ میلیارد تومان برآورد کرده است. این میزان در سال ۱۳۷۵ نزدیک به ۴۰ میلیارد تومان بوده است.

هزینه زغال خوب را هم نباید کنار گذاشت. یک گزارش اقتصادی در سال ۱۳۸۶ بیان می‌کند که میزان فروش زغال در تهران، حدود ۵۰ تن است. این میزان البته برای رستوران‌ها و سایر کاربردها نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

قهوه‌خانه‌ها اما غیر از هزینه قلیان و تنباکو، هزینه‌های جدی دیگری هم دارند. اصلی‌ترین مساله، مکان مناسب و جواز کسب است. قیمت مکان بسته به محل قرارگیری قهوه‌خانه متفاوت است؛ اما برای یک قهوه‌خانه پردرآمد، حداقل باید ماهی سه میلیون تومان را کنار گذاشت. جواز اما راه پر پیچ و خمی دارد و برخی از قیمت‌های کلانی صحبت می‌کنند که در این راه باید صرف شود، البته به صورت غیرقانونی. هزینه کارگر و تاسیسات قهوه‌خانه را هم باید به این لیست اضافه کرد، اما آیا چرخ قهوه‌خانه‌داران می‌چرخد؟ گزارش میدانی یکی از روزنامه‌های تهران در خرداد امسال نشان می‌داد بعضی از آن قهوه‌خانه‌داران تهران در مرکز و جنوب این شهر، حدود ۳۰ میلیون تومان درآمد ماهانه دارند. با وجود این و حتی با کم کردن هزینه‌های گفته شده هم نباید شکی به دل راه داد که قهوه‌خانه‌داری یکی از شغل‌های پردرآمد امروزی است که اگر نبود نمی‌گفتند ۲۰ تا ۲۵ میلیون تومان باید پول بدهی تا بتوانی جوازش را بگیری.

آمارهای قدیمی نشان می‌دهد در تهران حدود ۸۰۰ قهوه‌خانه وجود دارد. این رقم اگر با آمار قهوه‌خانه‌های کشور جمع بسته شود سخن رئیس اتحادیه قهوه‌خانه‌داران بهتر فهمیده می‌شود؛ او که بعد از طرح ممنوعیت قلیان در سال ۸۵ گفته بود با این طرح، زمینه فعالیت مستقیم و غیر مستقیم برای دو میلیون نفر در کشور از میان رفته است.

وضع تنباکو و قلیان در جهان هم مناسب است. تحقیق نشریه اقتصاد ایران نشان می‌دهد میزان تقاضای تنباکو در سراسر جهان طی سال‌های ۱۹۷۰ تا ۲۰۰۵ به طور متوسط، سالانه ۲ درصد رشد داشته و در سال ۲۰۰۵ به حدود هشت میلیون تن رسیده است. چین بزرگ‌ترین تولید کننده تنباکو در جهان است و البته میزان تقاضای تنباکویش هم بیشترین رشد را در جهان داشته است. بعد از چین هند و برزیل قرار دارند. مالاوی و زیمبابوه بزرگ‌ترین صادرکنندگان تنباکوی جهان هستند. البته باید در نظر داشت حجم بزرگی از این تنباکو در صنعت سیگار مصرف می‌شود و مصرف آن برای قلیان در منطقه خاورمیانه و آسیای مرکزی متداول است.