رابطه سلامت و دینداری

هر کس فرد بی گناهی را بکشد, گویی همه انسان ها را کشته و هر که انسانی را از مرگ رهایی بخشد, چنان است که به همه مردم حیات بخشیده باشد

هر کس فرد بی‌گناهی را بکشد، گویی همه انسان‌ها را کشته و هر که انسانی را از مرگ رهایی بخشد، چنان است که به همه مردم حیات بخشیده باشد. (مائده-۳۲) و از همه آشکارتر اینکه می‌بینیم در طول تاریخ، هیچ فتوا و حکم فقهی از جانب هیچ مجتهد و مرجعی صادر نشده است که متضمن وارد شدن آسیبی هرچند جزیی به سلامت انسان باشد تا آنجا که تمام علمای اسلام به اتفاق آرا، هر فعل مضر و زیان‌آوری برای سلامت انسان را حرام و مستوجب ضمان، دیه و مجازات دانسته‌اند...

از این منظر، رسالت و تکلیف پزشکان و سایر متخصصان متولی بهداشت و سلامت انسان، نسبت به فرایض دینی کاملا مشخص است. این کارشناسان با بیان جنبه‌های متعدد سازوکار بدن در افراد مختلف و آگاه‌کردن آنها، در بسیاری از مواقع چگونگی انجام آن فریضه را برای فرد موردنظر آن‌گونه که مخل سلامتش نباشد، روشن می‌سازند، مثلا اینکه افراد دارای فلان مشکل در زانو یا کمر، مقتضی است که فرضا نماز خود را نشسته بخوانند یا افرادی که دارای شرایط خاص هستند، در صورت روزه گرفتن، نباید تحرک زیاد داشته باشند یا برای جلوگیری از کم شدن خطرناک آب بدن، بعد از افطار یا خوردن سحری از موادغذایی خاصی استفاده کنند یا مواد خوراکی خاصی را مورد استفاده قرارندهند. در پاره‌ای از موارد نیز ممکن‌است زیان‌داشتن روزه را برای بیماران خاصی، خاطرنشان کنند که فرد موردنظر با در اختیار داشتن این اطلاعات می‌تواند از منابع، ماخذ و مراجع شرعی مورد وثوق تکلیف خویش را مشخص کند، اما آنچه که نویسنده این سطور را برانگیخت تا این مساله را مورد بررسی قرار دهد، این نکته است که آیا متخصصان و مراجع علمی پزشکی و بهداشتی می‌توانند در مورد فواید انجام فرایض صحبت کنند و اگر می‌توانند، آیا بیان فواید می‌تواند مناسب یا مثبت قلمداد شود؟

● عقل و احساس

برای توضیح موضوع و بیان ابعاد مختلف این پرسش شاید نیم‌نگاهی به ساختار عصبی-ادراکی انسان بتواند ما را به هدف نزدیک‌تر کند. همان‌گونه که همه ما براساس سال‌ها تجربه زندگی در این جهان دریافته‌ایم، برای درک بسیاری از پدیده‌ها ۲ سازوکار در اختیار انسان قرار دارد؛ سازوکار نخست، عقلانیت یا نیروی تعقل است که نیمکره چپ مغز مدیریت و سازماندهی آن را بر عهده دارد و براساس استدلال، تعریف و طبقه‌بندی به شناخت پدیده‌ها مبادرت می‌ورزد و سازوکار دوم، احساس یا عاطفه است که نیمکره راست مغز، متولی آن محسوب می‌شود. به این ترتیب عقل و احساس ۲ ابزارشناختی انسان به‌شمار‌می‌روند که همراهی آنها در بسیاری از فعالیت‌های انگیزشی انسان تاثیرگذار است مثلا ممکن است عقل بر گزاره‌ای مهر صحت گذارد که احساس نتواند آن را بپذیرد و یا برعکس آنچه را احساس قبول کرده، عقل، تایید نکند. چنین وضعیتی که در اغلب موارد صادق است، ضرورت همراهی این ۲ ابزار شناختی انسان را به اثبات می‌رساند. به عنوان نمونه ممکن است احساس فرد او را از تزریق واکسن یا دارو به دلیل دردناک بودن فرایند، باز دارد اما عقل وی که استفاده از این دارو را لازم می‌داند، با غلبه بر احساس، آن را به تبعیت وامی‌دارد. یا در جایی که خوردن غذایی لذیذ مورد تایید احساس ولی به دلیل زیانش مورد نکوهش عقل است، فرد برای حفظ سلامت خود از آن اطعام چشم می‌پوشد در حالی که در مثال نخست، برای تامین سلامت خود اقدام کرده بود اما همه فعالیت‌های زندگی به همین سادگی نیستند. فرضا همه ما می‌دانیم که جسد یک فرد فوت‌شده، مانند سایر اشیاء بی‌جان، امکان اقدامی علیه ما ندارد و این موضوع را عقل ما کاملا تایید می‌کند اما اگر قرار باشد یک شب را تا صبح در یک اتاق تنها در کنار این جسد به سر ببریم، با عادت‌هایی که ما داریم، بسیار محتمل است که احساسمان با ما همراهی نکند و اصطلاحا بترسیم. عرفا اصطلاحا می‌گویند در چنین وضعیتی، ما به یقین نرسیده‌ایم و به همین علت است که آمادگی همراهی عقل و احساس را نداریم.

● تعبد و تعقل

در روش‌شناسی دین یعنی آنجا که سخن از چگونگی حصول معرفت از بنیان‌های دین است، همراهی این دو مجرای شناخت و آگاهی، نقش بسیار مهمی ایفا می‌کند. به عنوان نمونه، اثبات وجود خدا و پی بردن به وجود خالق از هر دو راه عقل و احساس قابل تحقق است. از سوی دیگر اعتقاد به اصول دین همواره باید از طریق عقل حاصل آمده باشد و تقلید در آن جایی ندارد در حالی که عبادات و سایر فروع دین اساسی تعبدی (یعنی بدون اثبات و استدلال، پذیرفتنی) دارند و برهان نقشی در آنها ایفا نمی‌کند. از این روست که بسیاری از عرفا تمرین تعبد را شرط لازم برای حصول یقین می‌دانند چنان که قرآن مجید نیز در مواردی چون آیه پایانی سوره مبارکه حجر می‌فرماید: «وَاعْبُدْ رَبَّکَ حَتّی یَأتَیکَ‌الْیَقَینُ»:«پرورگارت را عبادت کن تا یقین تو فرا رسد» و این قابل‌توجه است که گفته نشده به یقین برس و بعد عبادت کن بلکه عبادت را وسیله رسیدن به یقین قرار داده است.

بنابراین در مسیر پرورش دینی، بسیاری از تعبدها خود وسیله نیل به یقین به‌شمار می‌روند پس می‌توان انتظار داشت بسیاری از فرایض که هنوز کسی از علت وضع آنها مطلع و آگاه نیست، به‌صورتی تعبدی به ایجاد یقین در فرد کمک ‌کنند. هر چند ممکن است حدس‌هایی در زمینه علت قرار دادن تکالیف شرعی زده شود از جمله آنکه مثلا روزه برای دفع سموم از بدن یا استراحت اعضا و جوارح گوارش یا تحرک و درک شرایط مستمندان و گرسنگان و احساس همدردی با آنان یا تمرین مقاومت در برابر سختی‌هاست اما هیچ عالم دینی حاضر به تایید قطعیت این علت‌ها نیست. برشمردن فواید مربوط به سلامت و تامین بهداشت جسمی و روانی ناشی از عمل به فرایض نه‌تنها کمک به گرایش افراد برای انجام این عبادات به حساب نمی‌آید (زیرا شرط خلوص نیت یا اراده فقط به قصد انجام دستور خداوند و نزدیکی به او را مخدوش می‌کند و فرد به نیت دیگری که همان فایده ذکر شده است، به انجام فریضه رو می‌آورد) بلکه با تقویت نیمکره چپ مغز (در نتیجه دریافت استدلال‌های عقلانی) از احتمال حصول یقین می‌کاهد. پس می‌توان به همه دست‌اندرکاران، کارشناسان و متخصصان سلامت و بهداشت تن و روان توصیه کرد تا با در نظر داشتن چنین تمایزات بنیادینی به تولید و انتشار اطلاعات در عرصه رابطه سلامت و دینداری بپردازند و از سوی دیگر به دینداران نیز سفارش کرد تا برای انجام فرایض دینی خود، لزوما در پی یافتن علت و فایده آن عبادت نباشند.

دکتر محمدعلی الستی

جامعه شناس