سوزن دوزی سیستان و بلوچستان

سوزن دوزی , نخ دوزی یا گلدوزی یكی از روش ها ی دیرینه ی آرایش جامه است ولی به عنوان شیوه ای درپارچه بافی , استحكامی ندارد درغرب ایران , قطعاتی از منسوجات سوزن دوزی شده با نقش های پیچیده كه تاریخ ساخت آنها به شش هزار سال پیش از میلاد می رسد پیدا شده است

سوزن دوزی ،‌ نخ دوزی یا گلدوزی یكی از روش‌ها ی دیرینه‌ی آرایش جامه است ولی به عنوان شیوه‌ای درپارچه‌بافی ،‌ استحكامی ندارد . درغرب ایران ، قطعاتی از منسوجات سوزن‌دوزی شده با نقش‌های پیچیده كه تاریخ ساخت آنها به شش هزار سال پیش از میلاد می‌رسد پیدا شده است . نقش‌های دیواری قبور مصر ،‌ سوزن‌دوزی‌هایی را نشان می‌‌دهد . جامه‌‌های اعیان ،‌به روی نقش‌های برجسته‌ی تخت جمشید نیز حكایت از رواج گلدوزی درآن زمان می‌كند . اسكندر چندان از شكوه و زیبایی گلدوزی‌های ایرانی به شگفت آمد كه نمونه‌هایی از آنها را برای هم میهنانش فرستاد .خوشبختانه نمونه‌های بسیار عالی گلدوزی این دوره از كشفیات « پازیریك » به دست آمده است . به روی یك زین پوش ،‌تصاویر گل و گیاه نقش شده ،‌ و نمونه‌های دیگر به تصاویر حیوانات و اشكال هندسی منقش هستند و گاه سبك آنها كاملا امروزی به نظر می‌آید .

به روایت تواریخ دودمان‌های شاهی چین ،

‌نخستین نمایندگان چین در سال ۱۰۵ پیش از میلاد به دربار اشكانی گسیل شدند . در هدایایی كه به این مناسبت مبادله شد ،‌ پارچه‌های ابریشمی و زربفت نیز می‌بایست بوده باشد ، زیرا آیین فرمانروایان چینی آن بود كه اقوام همسایه را با چنین هدایایی با خود بر سر مهر آوردند . در سال ۱۷۴ پیش از میلاد ، امپراطور چین می‌نویسد كه جامه‌ای زربفت را كه خود پوشیده بوده است و حاشیه‌ای ابریشمی و گلدار داشت با یك قبای بلند زربفت و ده قطعه ابریشم زربفت به خارج فرستاده است .« فیلیس اكرمان » با بررسی دقیق خود نشان می‌دهد كه سوزن‌دوزی یا گلدوزی برسه گونه است : نخست گونه‌ای كه زمینه‌ی اساسی بافت را سراسر از بخیه‌ می‌پوشانند تا مانند تقلیدی از پارچه را بنماید و بدینسان زمینه‌ی تازه‌ای از رنگ و نقش بوجود می‌آوردند . شیوه‌ی دوم مانند زری‌بافی است كه درآن زمینه گویی همكار و همبازی نقش‌هایی است كه به رویش دوخته می‌شود ؛ بیشتر گلدوزی‌ها و سوزن‌دوزی‌های ایرانی امروزه از همین گونه است . گونه‌ی سوم ،‌ سوزن‌دوزی با خالص‌ترین شكل است كه باید آن را نمودار بالاترین پایه‌ی پیشرفت این هنر دانست سوزن‌دوزی یكی از رودوزی‌های منحصر به فرد كشور به حساب می آید ،‌ هنری برخوردار از ظرافت دوخت و تنوع رنگ كه بیانگر ذوق ،‌ سلیقه ،‌ سنت و هنر منطقه‌ی بلوچستان است .سوزن‌دوزی با زندگی روزمره‌ی زنان بلوچستان آمیخته است و هر دختری به موازات آموزش اصول زندگی ،‌ سوزن‌دوزی را نیز فرامی‌گیرد ،‌با نقوشی هندسی ( گلها ، ‌بوته‌ها و تركیب بدیع رنگها ) كه جهانی خیال انگیز را به نمایش می‌گذارد . تمامی زنان بلوچ - چه آنها كه در ایران و دراستان سیستان و بلوچستان زندگی می‌نمایند و چه آنها كه در پاكستان ،‌ افغانستان و یا دردیگر نقاط دنیا سكنی گزیده‌اند ،‌ چه فقیر و چه غنی - از سوزن‌دوزی برای تزئین لباس‌هایشان استفاده می‌نمایند .سوزن‌دوزی بلوچستان ،‌هنری گرانقدر است كه ازآنها به عنوان نور چشم زنان بلوچ یا سند هویت ، موجودیت و پشتوانه‌ی زنان بلوچ نام برده می‌شود .

فصل یك :

تاریخچه‌ و مناطق فعالیت

سوزن‌دوزی عبارتست از كارهای دست دوزی كه تنها با مدد ازدستانی توانا و فكر خلاق هنرمندان برعرصه‌ی یك پارچه جاودان می‌گردد ، و آنچه ازاین رهگذر برجای می‌ماند تنها حاصل ذوق ،‌سلیقه ،‌ ابتكار و استعداد قابل تحسین هنرمندان این وادی است .

سوزن‌دوزی را می‌توان عصاره‌ی درددل‌های زنانه و بازتاب خاطرات تلخ و شیرین قومی درطول تاریخ برشمرد ، كه خودآمیزه‌ی ذهنی‌ای ازآهنگ و ریتم حركت دست‌ها گردیده‌است ، و منجر به پدید آمدن آثاری جاندار و جاودانه برتاروپودی سردو بی روح می‌گردد.

تاریخچه‌ی سوزن‌دوزی:

سوزن‌دوزی هنری است با قدمت و سابقه‌ای به بلندای تاریخ سرفراز بلوچستان . ازاین روی بدان بلوچی دوزی‌ هم می‌گویند . هنر- صنعت‌ی ریشه دوانیده درتارو پود زندگی عشیره‌ای منطقه ،‌ بازتاب ذوق و خلاقیت زنان درآئینه‌ی نقوش و طرح‌های جاودانه .

ریشه‌های این هنر را می توان درلایه‌های زیرین تاریخ قومی منطقه یافت ،‌همراه زنان بلوچ ،‌ بی هیچ واسطه هركجا كه ردپایی از زنان بلوچ یافت گردد ،‌ سوزن‌دوزی نیز عظمت خویش را به دیده می‌كشاند .

درحال حاضر درتمام بلوچستان زنان سوزن‌دوز بدین هنر مشغول می‌باشند . ازجمله‌ی عمده ترین مراكز سوزن‌دوزی استان می‌توان به مناطق ذیل اشاره نمود :

اسپكه ( ESPAKE) ، هریدك ( HARIDOK ) ، قاسم آباد ( GASEM ABAD ) ، بمپور ( BAMPUR ) ، نكوچ ( NEKOC ) درشهرستان ایرانشهر .

كوپچ ( KOPC ) ،‌ پیپ ( PEIP ) ،‌ مته سنگ ( MOTESANG ) ،‌ چانف ( CANF ) ،‌ مهنت ( MEHNAT ) درشهرستان نیك شهر .

ایرندگان (‌ IRANDEGAN ) ،‌ مارندگان ( MARANDEGAN ) ،‌ اسماعیل آباد

(ESMAIIL ABAD ) درشهرستان خاش .

گشت (‌ GOST ) ، سوران ( SURAN ) ،‌ جالق ( JALG ) ،‌ كله‌گان (‌ KALEGAN ) درشهرستان سراوان .

و همچنین شهرستان زاهدان .

ازمشهورترین و مرغوبترین نمونه‌های سوزن‌دوزی می‌توان به تولیدات مناطق قاسم‌آباد و نكوچ ایرانشهر و چانف درنیك شهر اشاره كرد . ذكر این نكته نیز ضروری است كه سوزن‌دوزی‌های مناطق شمالی استان ( سرحد ) مشهورتر ازسوزن‌دوزی‌های مناطق جنوبی ( مكران ) می باشد .

ازجمله تفاوت‌های سوزن‌دوزی این دومنطقه باید به رنگ‌های تیره ترو نقوش ریز و پرتر مناطق جنوبی استان درمقابل رنگ‌های روشن با نقوش ساده‌ترسوزن‌دوزی‌های مناطق شمال استان اشاره نمود .

فصل دو :

۱ - مواد اولیه و ابزارآلات :

سوزن‌‌دوزی هنری است كه تنها به سرپنجه‌ی دستانی هنرمند و توانا و به یاری سوزن و نخ شكل می‌گیرد و قلمرو آن را با ماشین و چرخ و … نسبتی نیست .

الف - مواداولیه :

۱ - نخ :

مواد اولیه‌ی سوزن‌دوزی نخ و پارچه است . سوزن‌دوزان برحسب امكانات و سلیقه‌ از نخ دمسه ( D. M .C ) ،‌نخ‌های رنگین ابریشم ،‌ نخ‌های پاكستانی و یا ازنخ‌های ویسكوز دولا ( ماده‌ای است شبیه ابریشم كه هنكام تابانیدن نخ پنبه به جهت استحكام به همراه آن تابیده می‌شود ) . دربعضی از نمونه‌های سوزن‌دوزی ازآئینه نیز استفاده می‌گردد.

۲ - پارچه :

پارچه‌های مورد مصرف نیز عبارتند از گاندی ،‌نساجی مازندران ، فاستونی ، ایران برك و اصولا كلیه‌ی پارچه‌های كتانی و پنبه‌ای كه عموما از بازارهای پاكستان ( به دلیل استحكام ،‌ فراوانی و ارزانی آنها ) تهیه می‌گردد.

پارچه‌هایی كه درسوزن‌دوزی بلوچ مورد استفاده قرار می‌گیرد ،‌ باید دارای دو ویژگی عمده جهت سهولت دوخت باشد .

الف - دارای تار و پودی مشخص باشد .

ب - دارای تار و پودی راست باشد ( كج راه نباشد ) .

ب - ابزاآلات :

ابزار كار سوزن‌دوزی بسیار ساده می‌باشند و عبارتند ازسوزن یا سوچه ( SUCHE ) ،‌ قیچی یا مقراض ( MEGRAZ ) ، انگشتانه یا شستی ( SHASTI ) .

به هر صورت باید اذعان نمود كه اساسا سوزن‌دوزی به شیوه‌ی اصیل و قدیمی آن بادست ،‌ سوزن و نخ صورت می‌گیرد .

انواع روش‌های كار سوزن‌دوزی :

سوزن‌دوزی‌ها به سه نوع پركار‌ ،‌ میان‌كار و كم‌كار تقسیم می‌شوند ، نوع پركار روی پارچه‌های ریز بافت انجام می‌گیرد و تمام سطح قطعه‌ی پارچه‌ی مورد نظر سوزن ‌دوزی می‌شود .

درنوع میان‌كار قسمت بیشتر پارچه سوزن‌دوزی می‌شود و درنوع كم كار فواصل طرح‌ها براساس تشخیص سوزن‌دوز پر می‌گردد.

درمناطق جنوبی استان ( مكران ) درمورد انواع كار تقسیم بندی دیگری نیز وجود دارد ،‌كه عبارتند از :

خرد كار كه سخت‌تراست و نقش‌ها ریزتر و پرتر دوخته می‌شوند با نقشه‌ای خوب .

تویی كه درآن نقش‌ها گشاد و نامرغوب‌تر است و كم كارتر.

برای سوزن‌دوزی‌های پركار ازپارچه‌های پنبه‌ای ریز بافت و برای سوزن‌دوزی‌های كم‌كار و میان‌كار از پارچه‌های درشت بافت استفاده‌ می‌گردد . از تكنیك‌های دوخت نیز می توان به موارد ذیل اشاره نمود :

دور دوزی « برای انتقال طرح بر روی پارچه » .

پردوزی « ظریف دوزی » .

پریوار دوزی .

گراف دوزی « آسان تانكه یا افغانی دوزی » .

آئینه دوزی « پیت دوزی » .

جبك دوزی .

فصل سوم :

نحوه‌ی دوخت :

درابتدا سوزن دوز ازپارچه قطعه‌ای دلخواه را جدا نموده و سپس طرح مورد نظر را بر روی آن منتقل می‌نماید . درادامه با استفاده از روش دوردوزی ، خطوط محیطی طرح را دوخته و آنرا از بقیه‌ی پارچه مجزا می‌نماید .

درادامه با استفاده از یكی از روش‌های دوخت درون طرح مورد نظردوخته می‌گردد ، غالبا سوزن‌دوز به تنهایی به تهیه‌ی محصولات سوزن‌دوزی می‌پردازد . اما اگر به صورت كارگاهی به این امر اقدام نماید . هر سوزن‌دوز تنها یك رنگ را سوزن‌دوزی می‌نماید .

برای آموزش سوزن‌دوزی معمولا از سه تاری شروع و به مرور با دوخت ده تاری این آموزش تكمیل می‌گردد ( منظور از سه‌تاری این است كه سه‌تار از پارچه را گرفته و سوزن را از آن می‌گذرانند و ده‌تاری هم با گرفتن ده‌تار از پارچه شروع می‌شود ).

لباس زنان بلوچی از شش قطعه‌ی سوزن‌دوزی شده تشكیل شده است . از این قطعات آن‌كه برای پیش سینه می‌باشد را جی ( JI ) یا زی ( ZI ) و قطعه‌ی دیگر كه به شكل محراب - پنج ضلعی - بوده و در قسمت پایین پیراهن به صورت عمودی به موازات پیش سینه از كمر پیراهن تا نزدیكی‌های پایین دامن دوخته می شود را اصطلاحا پندول ( PANDUL ) یا گوپتان ( GUPTAN ) می‌نامند دو قطعه نیز زینت بخش سر آستین پیراهن و دو قطعه نیز زینت بخش سرپاچه‌های شلوار زنان بلوچ می‌باشند .

دربعضی از مناطق بلوچستان بدان كریك ( KRIK ) ، بدنك ( BADANOK ) ، جیك ( JIKE ) نیز گفته می‌شود .

فصل چهارم :

نقش‌ها و طرح‌ها :

هنرمند بلوچ می‌كوشد تا واقعیات زندگی ، محیط اطراف ،‌ مردم منطقه و باورهای قومی خویش را درآثارش منعكس و بدین صورت جاودانه نماید .

هنرمندان از موجودات و حیواناتی كه هر روز با آنان سرو كار دارند و جزیی از زندگی آنان می‌باشند نقش می‌زنند . حیواناتی چون بز كه عمده‌ترین وسیله برای امرار معاش خانواده‌ی سوزن‌دوز است ،‌ شتر حیوان نجیب و صبوری كه یار جدا ناشدنی مردم منطقه‌ بوده و كاراترین وسیله‌ی نقل و انتقالات درمحیط منطقه می‌باشد ،‌ نعمتی خدادادی كه درسفال كلپورگان ماندگار گردیده‌‌است . عقرب ، مار و … كه از نوقوش رایج دربلوچستان می‌باشند .

نقوش بلوچستان ،‌ الهام گرفته ازحیوانات و گیاهانی بوده كه به مرور دست خوش تغییر و تحول گشته و به صورت اشكالی هندسی ماندگار گشته‌اند ، كه این خود ( هندسی بودن نقوش ) نیز از ویژگی‌های طرح‌ها و نقش‌های قدیمی ایران و بلوچستان است .

نقش و نگارهای سوزن‌دوزی ، نسل به نسل بوسیله‌ی مادران به دختران آموخته می‌شود و درلایه‌های زیرین ذهن زنان مأوا گزیده و همزاد زنان بلوچستان می‌گردد . هركدام از نقش و نگارها دارای نام و مشخصات جداگانه می‌باشد ، هر جزء نقش هرچند كوچك خود مستقل بوده و دارای رنگ ،‌ شكل و نامی ویژه‌ی خود می‌باشد ، ‌كه همگی درحافظه‌ی قوی زن بلوچ به یادگار سپرده شده است . باری نقش و نگارهای سوزن‌دوزی را می‌توان تجلی گاه آمال و آرزوهای زنان هنرمند بلوچ دانست .آمال و آرزوهایی كه تنها دردنیایی پررمز و راز سوزن‌دوزی تحقق می‌یابد و طبیعت را آنچنان كه می‌طلبد می‌آفریند .

در سوزن‌دوزی گلها به ابعاد و اشكال گوناگون می‌باشند و نقشها نیز اغلب هندسی است و هنرمند بلوچ بدون طرح و الگو و براساس ذهنیات خویش به سوزن‌دوزی می‌پردازد . قرینه سازی درطرح‌ها‌ی سوزن‌دوزی اساس زیبایی شناختی آنان است و اشكالی كه بیشتر هندسی می‌باشند .

عمده‌ترین رنگ‌های بكار رفته در سوزن‌دوزی بلوچستان نیز عبارتند از قرمز ( ۸۰% ) ،‌ سبز ،‌ بنفش ،‌ نارنجی و عموما رنگ‌های تیره و تند كه تنها براساس سلیقه‌ی سوزن‌دوز دركنارهم چیده می‌شوند . ( درسال‌های اخیر با توجه به نظارت و حضور سازمان صنایع دستی تناسبات بین رنگ‌ها و طرح‌ها بیشتر گردیده است ) .

همان گونه كه پیشتر نیز اشاره رفت ،‌ درتمامی خطه‌ی بلوچستان ،‌ درتمام شهرها و روستاهای دورافتاده‌ی این خطه می‌توان زنان و دختران هنرمندی را دید، بدون آن كه برایشان طرحی را رسم كرده باشند ، با انتخاب نخ و پارچه ، طرح ها و نقش‌هایی جسورانه و بدیع می‌آفرینند . طرح‌هاو نقش‌هایی كه برآیند سنتی هزاران ساله می‌باشد و غریب آن كه درنقاط مختلف بلوچستان ،‌ از دركنار هم چیدن این طرح‌ها ،‌آثاری متفاوت را پدیدمی اورند سوزن دوز بلوچ ، با استفاده از تركیب رنگ‌ها ، نقش گل‌ها و بوته‌هایی ،‌ كه تنها دراندیشه و خیال هنرمند ،‌ زاده می‌شود ،‌ می‌پرورد و به تكامل می‌انجامد ،‌ اثری زیبا می آفریند و آدمی متحیر ازآن است كه این همه دركجا ،‌چگونه و توسط كدامین ذهن پویایی پدید آمده ،‌ شكل گرفته و زینت بخش محفل گرم سوزن و نخ پارچه گردیده است .

به عبارت صحیح‌تر این نقش و نگارها برگرفته از زندگی مردم و تجلی گاه آرزوهای زنان هنرمند است . خاستگاه‌ این نقوش ‌ ذهن و تخیل هنرمند ،‌ گل و گیاهان ،‌ ابزاآلات و و سایل زندگی ،‌ عناصر طبیعت ( همچون ماه ،‌ خورشید ،‌ كوه ) و حیوانات منطقه است .

كوچك‌ترین جزء‌ هر طرح و نقش دارای شكل ، ‌رنگ و نامی و ابعاد و اشكال گوناگون است . نقوش سوزن‌دوزی تماما هندسی و بیشتر اشكال مثلث ،‌ لوزی ومستطیل بوده زاویه سازی و قرینه سازی درطرح‌های سوزندوزی اساس زیبایی آنان است .

انواع طرح‌های سوزن‌دوزی عبارتند از:

طرح‌های تاری :

شامل سه تاری ،‌ چهار تاری ،‌ … ده تاری .

طرح‌های گل :

گل پركار ،‌ دانه دار ،‌ گندمی ،‌پركاش ، گل تنك ،‌ كویج ،‌ كیسه دوز ، سراوانی ،‌ …

طرح‌های حاشیه‌ای یا اطراف گل :

چپ و راست كش ، بن ، موسم ،‌ سفید سر ، سرزی‌كش ،‌ چشم سورمه .

علاوه براین طرح‌ها ،‌ طرح‌های دیگری نیز وجود دارد كه یادآور شی و یا موضوعی خاص می‌باشد ،‌ مانند طرح‌های چشم ماهی ، چشم گوساله ،‌ گورچشم ،‌چشم سورمه و…

امین طلاقی

عبد الله احراری