قصر شاهی که خود را صاحب یک قرن می دانست

اگر در یک صبح بهاری می خواهید به یکی از مناطق قدیمی و خوش آب وهوای تهران بروید, باغ نیاوران را به عنوان یکی از سه باغ ییلاقی در شمال تهران می توانید انتخاب کنید باغی با درختان کهنسال که ریشه در تاریخ پایتخت دارد باغی که شاهد صدور فرمان مشروطیت, وداع آخرین پادشاه قاجار و سلطنت پهلوی بوده است

اگر در یک صبح بهاری می‌خواهید به یکی از مناطق قدیمی و خوش‌ آب‌وهوای تهران بروید، باغ نیاوران را به عنوان یکی از سه باغ ییلاقی در شمال تهران می‌توانید انتخاب کنید؛ باغی با درختان کهنسال که ریشه در تاریخ پایتخت دارد؛ باغی که شاهد صدور فرمان مشروطیت، وداع آخرین پادشاه قاجار و سلطنت پهلوی بوده است. در این باغ از لابه‌لای درختان سر به فلک کشیده می‌توان صدای پرندگان مختلف را شنید. فارغ از هرگونه آلودگی صوتی، این باغ سه کاخ تاریخی و ارزشمند را میان درختان کاج، چنار، نارون، بلوط، سپیدار، افرا، فندق، گردو، سیب و بسیاری از گونه‌های دیگر در خود جای داده است.

● باغی به نام نیاوران

حدود ۲۰۰ سال گذشته در شمال تهران، روستایی به نام «گرده به» یا «گرده وی» وجود داشت که در درونش نیزاری قرار داشت که مورد توجه فتحعلی‌شاه قاجار قرار گرفت و دستور داد به جای نیزاری که در روستا قرار داشت، باغی مصفا بسازند بدین ترتیب نیزار را خشکاند و باغی در آن احداث کرد و نام آن را نی‌آوران نهاد که بعدها به نیاوران منسوب شد. اولین بنای ساخته شده موسوم به کاخ صاحبقرانیه در ضلع جنوبی باغ است و آخرین بنای به جا مانده از دوران قجر متعلق به احمدشاه به نام کوشک احمدشاهی است که در مرکز آن قرار داشت و در قسمت شرقی آن کاخ نیاوران با طرحی ایرانی و مدرن از دوران پهلوی دوم پابرجاست.

● کاخ صاحبقرانیه در گذر زمان

حدود ۱۵۰ سال پیش، ناصرالدین‌شاه، حاج‌علی‌خان حاجب‌الدوله را مامور کرد بنایی در باغ نیاوران بسازد که پس از نخستین قرن پادشاهی ناصرالدین‌شاه (در آن زمان هر ۳۰ سال یک قرن محسوب می‌شد) این بنا به دستور شاه که خود را صاحب یک قرن می‌دانست «صاحبقرانیه» نامیده شد. این کاخ از ابتدا اختصاص به خوابگاه، اندرون و حرامسرای ناصری داشت که هر کدام از زن‌های حرم صاحب چهار اتاق و یک ایوان بودند که از زمان مظفرالدین‌شاه به بعد حرمسرای کاخ محدود شد. جالب است، بدانید ارزش این کاخ بیش از بنای آن به امضای فرمان مشروطیت در یکی از سالن‌های این عمارت است که به امضای مظفرالدین‌شاه رسید. پس از سقوط قاجاریه و روی کار آمدن سلطنت پهلوی اول صاحبقرانیه مدتی به دست فراموشی سپرده شد چرا که رضاخان در آن دوران مشغول ساخت‌وسازهای کاخ سعدآباد بود و نخستین بار در سال ۱۳۱۸ هـ.ش رضاخان به دلیل ازدواج محمدرضا پهلوی با فوزیه تصمیم گرفت به آماده‌سازی این کاخ برای پذیرایی از میهمانان بپردازد و برای اولین بار به تغییر دکوراسیون عمارت دست زد، مبلمان کاخ را عوض کرد و تعدادی از فرش‌های گرانبهای کاخ گلستان را به این مکان انتقال داد.

در زمان سلطنت پهلوی دوم، تزئینات معماری داخلی کاخ دوباره دستخوش تغییرات عمده شد. به دستور فرح‌دیبا، تغییرات اساسی در قسمت‌های داخلی بنا و دکوراسیون آن ایجاد شد که بر پایه این تغییرات، طبقه همکف یا زیرین به نام «حوضخانه» برای پذیرایی مهمانان خصوصی و طبقه دوم به عنوان دفتر کار محمدرضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. این بنای تاریخی در سال ۱۳۳۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت و در سال ۱۳۷۷ به عنوان موزه کاخ صاحبقرانیه بازگشایی شد.

بنای کاخ تلفیقی از معماری مدرن و سنتی است که نظیرش در تهران بسیار اندک است. تمام پنجره‌های کاخ به صورت ارسی و با معماری چلیپا ساخته شده است. در کنار در ورودی کاخ ماشین قدیمی از دوران مظفرالدین‌شاه که به صورت دست‌ساز و نمایشی ساخته شده است چیز جالب توجهی برای عکاسان و بازدیدکنندگان مخصوصا توریست‌ها فراهم کرده است.

طبقه گفته روابط عمومی کاخ، اکثر بازدیدکنندگان این موزه ایرانی هستند و در هفته بین ۱۰ تا ۱۵ توریست از این مکان بازدید می‌کنند.

● حوضخانه

حوضخانه که در طبقه زیرین یا به عبارتی همکف قرار گرفته است در دوران سلطنت ناصرالدین‌شاه، سفره‌خانه وی بوده که روی فرش، سفره‌ای بزرگ پهن می‌شده است و ناصرالدین‌شاه در ابتدای سفره و در اطراف‌اش زنان حرمسرا می‌نشستند.

از این جهت به این بخش حوضخانه می‌گویند که در وسط بنا حوضی قرار گرفته که اطراف آن را مبلمان دربرگرفته است. از موارد قابل توجه و ارزشمند این بخش، حجاری‌های شاه‌نشین شمالی است که یکی از داستان‌های عاشقانه منطق‌الطیر عطار نیشابوری به نام داستان شیخ‌صنعان و دختر ترسا که روی سنگ نقر و حجاری شده است.

از دیگر اشیای قیمتی و تاریخی مورد توجه در این قسمت تابلوی نقاشی حوضخانه اثر کمال‌الملک و جارکریستال ۷۲ شاخه است که از طرف ملک فاروق، پادشاه مصر به دربار ایران به مناسبت ازدواج خواهرش با پهلوی دوم اهدا شد که ارتفاعی حدود چهار متر دارد و از آثار کارخانه باکارای فرانسه است. کالسکه نقره قلمزنی‌شده و کجاوه ناصرالدین‌شاه و صندوقچه چوبی و لاکی از اواخر دوره زندیه از دیگر اشیای باارزش حوضخانه است. این طبقه از سال ۱۳۵۳ تا ۱۳۵۵ به دستور همسر پهلوی دوم مورد بازسازی قرار گرفت که هر یک از اتاق‌های آن به صورت جنبه نمایش و نمادین ساخته شد تا میهمانان خارجی را با فرهنگ سنتی ایران آشنا کنند از جمله کرسی‌خانه، اتاق آثار چوبی و لاکی، اتاق خاتم که مختص وسایل اختصاصی پهلوی اول است که از کاخ مرمر به صاحبقرانیه انتقال داده شده است، اتاق چایخانه که روی دیوارهای آن ابیاتی از شاعران ایرانی حافظ، مولوی، سعدی و... به انتخاب فرح‌دیبا به صورت طلاکوب حجاری شده است. تمام سرستون‌ها و سقف‌های منقوش که متعلق به قرن ۱۲هـ.ق است که همسر شاه مخلوع از خانه‌های قدیمی در اصفهان و شیراز خریداری کرده بودو به سقف‌ها نصب شده است. در کنار چایخانه، اتاقی دیگر قرار دارد که خالی از هرگونه اشیا و اثاثیه است که تا دو سال گذشته این اتاق هم نیز مانند سایر اتاق‌های دیگر این بخش دارای اشیای قیمتی بوده است. از دیگر موارد جالب توجه در سالن حوضخانه، میز و صندلی‌های پذیرایی برای میهمانان است که برای جشن‌های ۲۵۰۰ساله شیراز توسط کشور فرانسه ساخته شده و در شیراز مورد استفاده قرار گرفته شده است.

● طبقه اول،سرسرای غربی

در هنگام ورود به این بخش با دو تابلو بزرگ شاهزادگان قاجاری بر دیوارهای شمالی و جنوبی روبه‌رو می‌شوید که اثر عبدالله قاجار به نام «صف سلام فتحعلی‌شاه» است. از دیگر نقاشی‌های قدیمی پرتره ناصرالدین‌شاه، مظفرالدین‌شاه و پزشک‌اش است که کمال‌الملک آنها را به تصویر درآورده و در تابلوی آخر چشمان پزشک مظفرالدین‌شاه به گونه‌ای نقاشی شده که بازدیدکننده در هر طرف نقاشی چه غرب چه شرق و چه گوشه قرار گیرد، گویا چشم‌های این اثر به بازدیدکنندگان زل زده است.

از دیگر نقاشی‌های برجسته تابلو فتح تهران است که ورود ولی‌خانه تنکابنی و حاج‌علی قلی‌خان، سردار السعد بختیاری به تهران را نشان می‌دهد که متاسفانه نقاش آن ناشناس است.

● تالار آینه (جهان‌نما)

این تالار در قسمت مرکزی بنا شده است که دارای دو شاه‌نشین شمالی و جنوبی است و هر دو طرف آن دارای پنجره است که از شاه‌نشین شمالی به سمت کوه‌های شمیران و از جنوب به جلگه تهران باز می‌شود. وجه‌تسمیه این تالار به جهان‌نما به این دلیل بوده که در قسمت شاه‌نشین جنوبی آن، پنجره‌ای که باز می‌شد تا اطراف جنوب تهران دید داشته، به‌طوری که می‌گفتند حتی حرم حضرت ‌عبدالعظیم(ع) از آن مشخص بوده است و ناصرالدین‌شاه مدام اظهار می‌داشت که انگار جهان زیرپای من است که به تالار جهان نما معروف می‌شود. آینه‌کاری‌ها از زمان ناصرالدین‌شاه آغاز و در زمان مظفرالدین‌شاه به پایان می‌رسد. در این تالار مراسم سلام و شرفیابی‌های شاهانه و دیدارهای رسمی برگزار می‌شد. در همین تالار بوده که فرمان مشروطیت را مظفرالدین‌شاه صادر می‌کند. جالب است بدانید دکتر مصدق نیز مدت کوتاهی در این تالار به امور مملکت می‌پرداخت. از آثار چشمگیر این قسمت از بنا، گلدان‌های اهدایی از چین و فرانسه به دربار قاجار و پهلوی، ماکت دو برج اهدایی از نیکسون و تندیسی از علیرضا برادر پهلوی دوم است قسمت جنوبی این تالار با تفنگ‌های سرپر فیتیله‌ای، سپر طلاکوب و کلاهخود اصفهانی و دو خنجر فولادی ساخت فرانسه، دو قبضه شمشیر، دو سپر که با پوست کرگدن تزیین شده به دیوار آویخته شده است.

● اتاق جنگ

‌این اتاق در قسمت شرقی عمارت قرار دارد که برای انجام مذاکرات نظامی پهلوی دوم مورد استفاده قرار می‌گرفت که توسط سلاح‌های اهدایی، نشان زرین فضانوردان و سه نشان اهدایی از ملکه الیزابت به پهلوی دوم تزیین شده است.

تمام دیوارهای این اتاق ضد صدا، پنجره‌ها ضد گلوله و درها دوجداره است.

● اتاق دندانپزشکی

این اتاق در ضلع شمال‌غربی تالار آینه و ضلع شمالی بنا قرار دارد. تجهیزات دندانپزشکی ساخت کشور آلمان است که در زمان پهلوی دوم به این محل آورده شده که تنها خانواده پهلوی دوم حق استفاده از آن مکان را داشتند.

● حمام

این اتاق در ضلع شمال‌شرقی تالار آینه و ضلع شمالی بنا قرار دارد. تمام سرویس شیرآلات آن از برنز ساخته شده و حوله‌ها ساخت کشور فرانسه است که دو گلدان فرانسوی در در ورودی آن به چشم می‌خورد.

● اتاق هدایا

این اتاق در ضلع‌جنوب شرقی تالار آینه و ضلع جنوبی عمارت واقع شده است که جهت نگهداری آثار اهدایی به میهمانان شامل قالیچه‌های نفیس، آثار قلم‌زنی و صنایع دستی ایران استفاده می‌شود.

● سرسرای شرقی

این بخش در قسمت شرقی بنا شده است که محل ورود و خروج میهمانان خارجی دربار به شمار می‌رفته است. در این محل مجموعه‌ای از تابلوهای نقاشی ارزشمندی دیده می‌شود که شامل نقاشی تنگه بسفر اثر فرانسوا ژرژ پی‌ام، گله گوسفند اثر فرانس کیلهوف، ساحل اثر پیردو کلودساو، مادر و فرزند که با نورپردازی‌های هنرمندانه توسط بازی با رنگ‌ها، گوی چراغی درون تابلو روشن کرده است که مکتب هنر هلند را نشان می‌دهد.

همچنین در این سرسرا، تندیس از ونوس، الهه زیبایی روم باستان از جنس سنگ مرمر وجود دارد و یک گلدان چینی که با تصویری از خاندان پهلوی دوم از طرف برژنف، رییس‌جمهور سابق روسیه به دربار پهلوی اهدا شده که نوع چیدمان این گلدان به‌صورتی است که تصاویر برای بازدیدکننده غیرقابل دید است. پس از گشتی در کاخ صاحبقرانیه که با سه اتاق خالی از اثاث و اشیا مواجهه شدم و علتش را از راهنمای کاخ پرسیدم در پاسخ گفت: «تنها از کاخ صاحبقرانیه ۱۴۰۰ جنس در انبار باغ نیاوران موجود است؛ به دلیل آنکه ممکن است در کاخ مورد سرقت قرار گیرد که این شامل قاشق و چنگال و ظروف طلا که در جشن‌های ۲۵۰۰ ساله استفاده شده است، ساعت‌های طلای شاه و ملکه مخلوع همچنین نقاشی‌های فرح دیبا است .» وی در پاسخ به سوالم که کنترل در انبار به چه صورت انجام می‌گیرد، ادامه داد: «نگران نباشید، در انبار بیش از اینجا مورد کنترل و مرمت قرار می‌گیرند.» در آخر از او پرسیدم شما در چه رشته‌ای تخصص دارید به سوالم خندید و گفت: «لیسانس برق دارم.»

فرزانه نیکروح متین