مطبوعات , حصن حصین مدنیت

و بالجمله, جریده, انسان خواهان سعادت را دوربینی است جهان نما, و ذره بینی است حقیقت پیرا, و راهبری است نیك فرجام, و صدیقی است سعادت انجام, و طبیبی است شفیق, و ناصحی است صدیق

سید‌جمال در ادامه به ذكر دلا‌یل خویش مبنی بر معرفی مطبوعات به عنوان تنها عامل موثر در آگاهی‌بخشی و مبارزه با جهل و نادانی و اصلا‌ح اخلا‌ق عمومی و فردی در عصر خویش، می‌پردازد و می‌گوید:

...<۱۱.] از آن است كه جریده (اخبار‌نامه) مسابقت می‌نماید در نشر فضیلت ارباب فضائل، اولا‌ از برای محمدت (ستایش) حقه كه جزای صاحب فضیلت است، و ثانیاً از برای حث (برانگیختن) دیگران بر اكتساب فضائل.۲۲.] و مبادرت می‌كند بر ذكر رذائلی‌كه ضرر‌های آنها متعدی است به جهت كبح(بازداشتن) صاحب رذیله و زجر(منع) سائر ناس از ارتكاب مثل آن. ۳۳.] منافع اخلا‌ق جمیله را به ادله واضحه و بیانات شافیه به نهجی (روشی) ‌كه عوام از آن فایده ‌گیرد و خواص نیز بی‌بهره نماند، هر روزه در اعمده (ستون‌ها‌ی) خود ادا می‌نماید و مساوی (بدی‌های) صفات خسیسه دنیه (پست) را و مضرت آن‌ها را در عالم انسانی به عبارات دلپذیر شرح و بسط می‌دهد.۴۴.] فوائد علوم را از برای عموم، چنان بیان می‌كند كه هر كسی را یقین حاصل می‌شود كه سعادت هر امتی و رفاهیت و عزت آن به علوم حقه و معارف حقیقیه بوده است، نه به غیر آنها و خسارت و زیان جهل را به طوری تقریر می‌نماید كه هر جاهل غبی (بی‌استعداد)، اعتراف می‌كند كه هر بلیه و مصیبت و گزندی كه او را رسیده است از شآمت (شومی) جهل بوده است. ۵۵.] درجات شرف علوم را به اندازه منافع آنها در عالم انسانی تعیین می‌نماید و مقدار لوازم هر یك را مدلل و مبرهن می‌سازد تا آنكه نادانی به جهت فایده زهیده (اندك)، صرف عمر گرانبها را نكند و از فایده جلیله‌‌ای‌ كه از اشتغال به علم دیگر حاصل می‌شد، محروم نگردد. ۶۶.] وجوب صنایع را كه نتایج علوم است در عالم مدنیت، تثبیت و بر عدم حصول رفاهیت و سعادت، بدون ترقی در صناعات، اقامه براهین قاطعه می‌كند. ۷۷.] و معارف ضروریه‌ای‌كه هر انسان را از برای صدق اسم انسان بر او دانستن واجب و لا‌زم است چه اولیات جغرافیه و چه مبادی طبیعیات و چه انموزج (نمودار) فلكیات و چه حوادث جویه و چه لوازم زراعت و چه ضروریات طبیه و چه ترتیب منزل و چه تنطیف بلا‌د و چه تربیت اولا‌د بر نوعی ‌كه عوام‌‌الناس از آن بهره‌‌ور شوند، ذكر می‌كند. ۸۸.] تحدید (تعریف) انسان و شرح فضیلت انسان را نموده، پس از آن اغنیا و ارباب مكنت را به فضیلت انسانیت، دعوت و به انشا‌ی مكاتب عمومیه از برای علوم و معارف و صنایع و بنای دارالشفاها ترغیب و تشویق می‌نماید. ۹۹.] و از برای برانگیختن همم خامله (افسرده) و احیای نفوس میته، ذكر فضائل آبای ماضیه و اجداد سافله را به جهت اولا‌د و احفاد (نوادگان)، به نهج شیرین، گاه و بیگاه، فریضه ذمت خود می‌داند. ۱۰۰.] احوال و اخبار امم بعیده را در اعمده(ستون‌های) خود به تفصیل نقل می‌كند تا آنكه صاحبان سیاست، نصیب خویش را از آن بردارند و خداوندان تجارت، حظ و بهره خود را بگیرند و ارباب علوم، فوائد علمیه را اكتساب كنند و آحاد امت بر احوال آنها نظر دقت نموده، اگر از اهل سعادتند، اجتهاد نموده، اسباب آن را فهمیده، پس از آن همت خود را برانگیخته و عرق (رگ) حمیت و غیرت خویش را حركت داده، در صدد مبارات(معارضه و مقابله) و مجارات(رفتن دو كس برابر یكدیگر) آنها برآیند و اگر از اهل شقا می‌باشند، از آن عبرت گرفته و از بواعث آن اجتناب نمایند.۱۱۱.] و حاكم را بر عدالت، دعوت و فواید آن را بیان و وكالت عموم رعیت را نموده، شكواهای آنها را به حكومت می‌رساند و دفع ظلم مأمورین و رفع حكام رشوت‌خوار را می‌كند، حوادث آتیه را تفرس (دریافت)، نموده، ارباب حل‌‌‌وعقد را آگاه می‌سازد تا آنكه قبل از حدوث آن در دفع و علا‌ج آن بكوشند و حكومت و رعیت از ضرر آن محفوظ مانند. ۱۲۲.] و اگر شخصی اجنبی، امر ناملا‌یمی به آن قوم نسبت بدهد، به ادله و براهین متقنه(محكم و استوار) كه برنده‌تر است در نزد دانایان از شمشیر‌ها، دفاع از قوم خود را واجب می‌داند. ۱۳۳.] دایع (امانت‌ها)‌ی افكار هر عاقلی را به سایر عقلا‌ می‌رساند و عالمان را به یكدیگر آگاهی می‌دهد. ۱۴۴.] حكایات لطیفه و نكت ظریفه و اشعار بلیغه را از برای انشراح صدور، گاه‌گاهی به قارئین خود عرضه می‌كند.۱۵۵.] اجزای متلا‌شیه (پریشان) امت را و اعضا‌ی متفرقه آن را جمع نموده به حیات تازه زنده‌اش می‌گرداند.۱۶۶.] و خوانندگان خود را نشسته به سیروسیاحت عالم، دلشاد می‌كند. ۱۷۷.] و بیماران به امراض مزمنه(كهنه) را به اطبا‌ی ماهرین دلا‌لت، جاهلا‌ن را به علما‌ی متفننین(اهل فن) رهبری و فقرا را به مواقع غنا و اكتساب، ارشاد می‌نماید. ۱۸۸.] دوست امت را از دشمن، تمیز می‌دهد و لباس تلبیس را منشق (پاره) می‌سازد. ۱۹۹.] و به كمین‌گاه‌های شر و شقا از برای احتراز كردن اخبار كرده، به شاهراه‌های سعادت، ارشاد می‌كند و از برای جلب منفعت و دفع مضرت، حقایق اشیا را چنان‌كه در واقع است، جلوه داده و آشكارا می‌نماید و در هر جا و هر چیزی كه منفعتی از برای امت خود دیده، حالا‌ً اعلا‌ن می‌كند.

سیدجمال، بعد از ذكر دلا‌یل خویش بر اهمیت جایگاه مطبوعات در پیشرفت جوامع، بار دیگر با بیانی زیبا به چگونگی تأثیر عمیق مطبوعات برجوامع، اصناف، افراد، حاكمان و... می‌پردازد.

او می‌گوید: <و بالجمله، جریده، انسان خواهان سعادت را دوربینی است جهان‌نما، و ذره‌بینی است حقیقت پیرا، و راهبری‌است نیك فرجام، و صدیقی است سعادت انجام، و طبیبی است شفیق، و ناصحی است صدیق، و معلمی است متواضع، و مودبی است خاضع و دیده‌بانی است بیدار، و حارسی (نگهبانی) است هوشیار، و مربی‌ای است كامل از برای عموم، و تریاق (داروی) شافی است به جهت جمیع هموم، و بهترین منشطی (نشاط‌آورنده) است خاملین را، و نیكوترین منبهی (بیدار كننده) است غافلین را، و روح‌بخش است دل‌های مرده را و برانگیزنده است افكار افسرده را، و در وحدت جلیس است و در وحشت انیس، عالمان راست‌سرمایه، عارفان راست پیرایه، تاجران را رهبر، و حاكمان را مشیر معدلت گستر، زارعان را قانون فلا‌حت است، و صانعان را استاد صناعت و جوانان را دبستان، و عوام راست ادبستان، ارباب بصیرت راست نور دیده و خداوند سیاست را دستوری است پسندیده، و مدنیت را حصنی(قلعه) است حصین(استوار)، و سعادت انسانی را حبلی(ریسمانی) است متین.

سید‌جمال در ادامه، كثرت مطبوعات و ارج نهادن به آن‌ها را نشانه ترقی جوامع عنوان می‌كند و می‌گوید: <و شرف و منزلت و رفعت جریده و كثرت آن برحسب ترقی امم است در علوم و معارف و عروج آنها است به مدارج مدنیت؛ زیرا كه عالم عارف، حاجات و ضروریات خویش را از جاهل غافل بیشتر می‌داند و در استحصال آنها زیاده سعی مبذول می‌دارد.> سپس با تأكید بر اینكه تنها راه تأمین سعادت و رفاه جوامع بشری در عصر جدید، تلا‌ش در راه‌اندازی مطبوعات سالم است، می‌گوید: <‌پس هر امتی كه جویای سعادت و خواهان رفاهیت بوده باشد، باید بداند كه به غیر از جراید و اخبارنامه‌های یومیه به مقصود اصلی و مطلوبی حقیقی خود نخواهد رسید، پس به عبث راه‌های بیغوله (گوشه) نپاید و اراضی پست و بلند را بیهوده قطع ننماید.> سید‌جمال بعد از تبیین جایگاه مطبوعات و نقش آنها در پیشرفت جوامع، به آسیب‌شناسی مطبوعات می‌پردازد و می‌گوید: <ولیكن به شرط آنكه صاحب جریده‌، بنده حق بوده باشد نه عبد دینار و درهم؛ زیرا كه اگر بنده دینار و درهم بوده باشد. حق را باطل و باطل را حق، و خائن را امین و امین را خائن، و صادق را كاذب و كاذب را صادق، و عدو را صدیق و صدیق را عدو، و قریب را بعید و بعید را قریب، و ضعیف را قوی و قوی را ضعیف، و منفعت را مضرت و مضرت را منفعت، و حسن را قبیح و قبیح را حسن، و موهوم حقیقی را موجود و موجود حقیقی را موهوم وا می‌نماید.>

مصلح بزرگ شرق با توجه به خطراتی كه از ناحیه مطبوعات ناسالم و خودفروخته و مجیز‌گو، ممكن است متوجه جوامع شود، می‌گوید: <و البته عدم این گونه جریده از وجود آن به مراتب غیر متناهیه بهتر است.> سید‌جمال سپس به ذكر تأسف از عدم توجه اهالی مشرق زمین به جایگاه مطبوعات و قلت انتشار جراید در این مناطق، می‌پردازد و با توجه به اینكه این مطلب را در هندوستان نوشته است می‌گوید: <چون فایده اخبار‌نامه‌ها و مزیت آن‌ها معلوم گردید، اكنون مرا می‌رسد كه تأسف خویشتن را اظهار كرده، بگویم، هندوستانی كه از قدیم زمان، معادن علوم و معارف و منبع صنایع و بدایع و ینبوع (چشمه)‌ی حكم و فلسفه و كان قوانین و نظامات و مدنیت بوده است، چرا باید جراید را در او آن‌قدر كه باید و شاید مقدار و منزلت نباشد و جراید منطبعه در آن، عبارت از معدودی چند باشد و كثرت عدد سكان كه به دو صد میلیون (چهار صد كرور) بالغ می‌شود، چرا اهالی آن مملكت را رغبت تامه در خواندن جراید نباشد با عظم فائده و كثرت منافع آن؟.> سید‌جمال سپس عذر برخی از اهل نظر در هند را كه علت بی‌توجهی مردم به مطبوعات را عدم انتشار مطالب مفید در آن‌ها عنوان می‌كنند، رد می‌كند و علت ضعف مطبوعات را در برخی از جوامع، نقص افكار عمومی معرفی می‌كند و می‌گوید: <و اما آن عذری كه بعضی از ارباب وجاهت هند در باب نخواندن جریده تقدیم كرده، می‌گویند كه جراید مطبوعه در این ممالك، مطالب نافعه و مقالا‌ت مفیده را حاوی نیست، لهذا طبع به قرائت آن، رغبت نمی‌نماید، البته آن عذر مقبول نخواهد افتاد؛ زیرا كه معلوم است نزد هر صاحب بصیرتی كه اتقان صناعت و احكام حرف و تأنّق(خوبی) در اعمال و تحسین افعال بر حسب رغبت و میل عموم امت می‌باشد، پس نقص را باید در افكار عمومیه دانست، نه در اخبار‌نامه‌ها، اگر عموم اهالی را رغبتی كامل و میلی صادق از برای خواندن جراید حاصل شود، بی‌شبهه، صاحبان جراید صرف افكار نموده، آنچه در جنایای (گوشه‌های)‌‌‌‌عقول داشته باشند برای خواهش افراد امت به منصّه(محل جلوه و بروز) شهود جلوه خواهند داد، بلكه فكر خویش را با افكار دیگران شریك كرده و هر روزی مقاله‌های شیرین از برای تربیت و تهذیب عموم انشا خواهند نمود، این است مجمل آنچه می‌خواستم در فضیلت جراید بیان كنم والسلا‌م.> ‌ اینك به نظر می‌رسد كه بعد از گذشت بیش از یك قرن كه از چنین بیان رسا و شیوایی درباره اهمیت و كاركرد مطبوعات، توسط سید‌جما‌ل الدین اسدآبادی، گویی پیشرفت چندانی در میان برخی از دولتمردان درخصوص درك جایگاه مطبوعات حاصل نشده است و ما همچنان محتاج توضیح و استدلا‌ل در این زمینه‌هستیم. به امید روزی كه این‌گونه مسائل به قضایای بدیهی و قیاساتها معها برای دولتمردان ما تبدیل شود و دیگر نیازی به استدلا‌ل و توضیح در این زمینه برای آنان نباشد.

رحمت ا...بیگدلی