دانشگاه و آینده شگفت انگیز ما

از هنگامی که آینده پژوهی به حوزه های گوناگون اقتصادی, صنعتی, سیاسی و فناورانه راه یافت, داوری های عمومی از این دانش نوپا, بر پایه این باور شکل گرفت که آینده پژوهی می تواند کلیدی برای دروازه های ناگشوده در بسیاری از عرصه ها باشد و همین دیدگاه در کنار تأکید بر جنبه های کاربردی آن, آینده پژوهی را از جایگاه دانشی پایه و مهارتی عمومی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به دانشی سازمانی و مهارتی جمعی در حوزه های اقتصادی و تجاری ارتقا و تغییر داد

● فتح دروازه های ناگشوده

از هنگامی که آینده پژوهی به حوزه های گوناگون اقتصادی، صنعتی، سیاسی و فناورانه راه یافت، داوری های عمومی از این دانش

نوپا، بر پایه این باور شکل گرفت که آینده پژوهی می تواند کلیدی برای دروازه های ناگشوده در بسیاری از عرصه ها باشد و همین دیدگاه در کنار تأکید بر جنبه های کاربردی آن، آینده پژوهی را از جایگاه دانشی پایه و مهارتی عمومی در حوزه علوم انسانی و اجتماعی به دانشی سازمانی و مهارتی جمعی در حوزه های اقتصادی و تجاری ارتقا و تغییر داد. این در حالی بود که سرچشمه های اصلی آینده پژوهی مانند انجمن آینده جهان یا مؤسسه آینده نگاری بین الملل همچنان به پژوهشهای خود در این عرصه ادامه دادند و روز به روز به کمیت و کیفیت دانش آینده پژوهی افزودند. بر اثر چندین دهه فعالیت پیگیر و پیوسته، این نهال نوپا به درختی تنومند و پر شاخه تبدیل شد و امروز شاخسارهای این درخت سایه خویش را بر فراز تمامی کسانی گسترده اند که نگاهی به آینده دارند و میوه های آن کام آینده پژوهان و آینده اندیشان را شیرین ساخته است.

● کانون آینده پژوهان ایران

اگرچه همواره نگاه به آینده دل فریب و گوارا بوده است، اما هنگامی که این نگرش به عرصه آموزش عالی و تحصیلات دانشگاهی راه می یابد، از جذابیت و توجه بیشتری برخوردار می شود.

به باور بسیاری از صاحب نظران فعال در حوزه آموزش عالی، گسترش هدفمند و خردمندانه این بخش از جامعه، بیش از هر چیز نیازمند برنامه ریزیهای آینده گرا است. برنامه هایی که نیازها و شرایط آینده را به خوبی درک کرده و چشم اندازهای مناسبی را برای رسیدن به آینده های مرجح ترسیم و تدوین می کنند. در این میان، دانش آینده پژوهی که خود از میان سرچشمه های دانشگاهی جوشیدن را آغاز کرد، بار دیگر به کانون های جوشان خود باز می گردد تا متولیان دانش و آموزش عالی جامعه را در تدوین راهبردهای خرد و کلان آینده یاری کند. به این ترتیب، آینده پژوهی به خدمت صاحبان نخستین خود می شتابد و اهالی دانش و فرهنگ عالی در دانشگاه ها را از خدمات خود برخوردار می سازد.

● بازگشت به موطن

فراهم ساختن شرایط برابر تحصیل و آموزش عالی برای همگان در سالهای آینده، به ویژه در جوامعی که برای توسعه و نوسازی خود نیازمند ارتقای سطح تحصیلی آحاد خود در حوزه های دانشگاهی هستند، به عنوان یکی از چالش های پیش روی این گونه جوامع در نظر گرفته می شود، اینکه آحاد این جوامع چگونه می توانند از دانش و تحصیلات عالی خود به بهترین شکل برای رشد و پیشرفت جوامع خود بهره برداری کنند، از پرسشهایی است که ذهن سیاستگذاران و تصمیم سازان این جوامع را به خود مشغول کرده است.

بدون تردید، با رشد و تکامل شکل و محتوای آموزش عالی، آینده آن نیز متفاوت با شکل و محتوای کنونی آن خواهد بود و در نتیجه، انتظارات و اهدافی که از چنین آموزشی، به ویژه در جوامع در حال توسعه در نظر گرفته خواهد شد، به شکل کاملاً نمایان متفاوت از انتظارات و اهداف یک دهه پیش خواهد بود. شکل گیری شبکه های آموزش در دهه اخیر و تکامل آن در دهه های آتی همگام با رشد و تکامل فناوریهای آموزشی انتظارهای رهبران دانشی جوامع را تغییر خواهد داد و با تغییر انتظارها، اهداف کیفیت و چگونگی آموزش عالی نیز دستخوش تغییرات و تحولات چشمگیری خواهد شد. آینده پژوهی برای پاسخ به این پرسشها و رسیدگی به این چالش ها چاره ای جز بازگشت به خاستگاه اولیه خود، یعنی دانشگاه ها ندارد و باید نقش رسالت تاریخی خود را در پاسخگویی به تقاضای فزاینده محیط های دانشگاهی ایفا کند.

آینده پژوهی دانشگاهی ضمن تفکر پیرامون مسایل جاری و چالش های آینده در صورت به کارگیری ابزارهای شناختی و قیاسی مناسب می تواند به پیشرفت علمی و فناورانه سرعت و دقت بیشتری ببخشد. ملاحظات آموزشی آن گونه که در حوزه آموزش عالی مطرح هستند و گستره عظیمی از استاد و دانشجو را تا محتوای دروس و اهداف آموزشی در بر می گیرند، همگی در آینده پژوهی دانشگاهی مورد توجه قرار می گیرند و اولویت هر یک متناسب با نقشی که در آموزش عالی یک جامعه بازی می کنند، مورد توجه قرار می گیرد. پاکسازی آگاهی های جاری از آموزش عالی و تدوین نگرش های نوین به جای آنها بخش دیگری از وظایف آینده پژوهی دانشگاهی است. اگر تغییری پس از فعالیت آینده پژوهان در محیط های دانشگاهی در زمینه محتوا و کیفیت آموزش عالی ارایه شده در آن دانشگاه ها مشاهده نشود، در حقیقت، می توان گفت فعالیت سودمندی صورت نگرفته یا آن که اندک بوده است.

● مسؤولیتهای آینده سازان

مسؤولیت عمده آینده پژوهی دانشگاهی پرورش و تربیت آینده سازان دانشگاهی است. مسؤولیت مهمتر آینده پژوهی دانشگاهی، ترسیم سناریوهای آینده دانش و فناوری است.

تدوین طرحهای جامع و همه جانبه نگر برای ایجاد و توسعه کانون های تفکر آینده گرا در محیط های آموزش عالی و دانشگاه گام نخست برای شکوفاسازی استعدادهای آینده اندیشی و آینده نگری دانشگاهی است. تشکیل انجمن های علمی دانشجویی که با پرهیز از گرایش به نحله های فکری گوناگون رایج در جامعه تنها و تنها در پی گسترش و تعمیق باورهای امیدبخش آینده اندشی و آینده نگری هستند، از جمله کوشش های هدفمند آینده گرا به شمار می آید. نکته ای که بیان آن در این مجال مهمتر از هر قیل و قالی به نظر می رسد، یادآوری این نکته و واقعیت است که دانش های نو بنیاد تا هنگامی که سرشتی دانشگاهی نگیرند، مسیر استقلال، تکامل، نقد و زایش را نمی پیمایند. آینده پژوهی نیز از این قاعده بیرون نیست و برای بالندگی و تبلور بیشتر، نیازمند کسب هویت و پذیرش سرشتی دانشگاهی است.

سید علیرضا حجازی