گیاهان بهجت آفرین و رنگارنگ

بررسی یکی از نشانه های توحید

بخش زیادی از آیات قرآنی، به معرفی آفریده ها اختصاص دارد. خداوند درباره فلسفه نزول این آیات تاکید می کند که هدف این آیات آن است که آدمی متذکر نعمت های الهی شده و با تدبر و تفکر در آیات خلقی، ضمن شناخت آفریدگاری و پروردگاری خداوند، در همه هستی، آثار ربوبیت الهی را ببیند و هدف از آفرینش خود و هستی را بشناسد و در آن مسیر حرکت کند.

نویسنده در این مطلب به مراجعه به آیات قرآنی به تبیین یکی از نشانه های توحید پرداخته که با هم این مطلب را از نظر می گذرانیم.

● لزوم تفکر در آیات خلقی

قرآن هر چند کتاب هدایت است، ولی این گونه نیست که تنها به هدایت از یک زاویه دید بنگرد و خوانندگان خود را محدود نماید، بلکه به گونه ای عمل کرده است تا انسان ها با توجه به تفاوت ظرفیت ها و درک بتوانند در مسیر هدایتی قرار گیرند. از این رو با تصریف آیات کتبی و خلقی خواسته است تا حقیقت واحدی را به همگان در هر شرایطی از فهم و درک بشناساند و بفهماند. تصریف آیات، به این معناست که حقیقت هستی امر واحد و یگانه ای همانند فعل است که در صرف به اشکال گوناگون در می آید تا اهداف خاصی را برآورده سازد.

هر یک از آیات خلقی الهی همانند آیات کتبی الهی بیانگر جلوه و مظاهری از یک حقیقت هستند. خداوند در آیات ۲۷ و ۲۸ سوره فاطر به نمونه ای اشاره می کند که تفکر و تدبر در آن می تواند در شناخت این حقیقت و مطلب یاری رساند. در این آیه آمده است: «آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرستاد که از آن میوه-های رنگارنگ برآوردیم...؟! و از انسان و جنبندگان و چهار پایان انواعی با رنگ-های مختلف آفریدیم.»

با آن که آبی که از آسمان نازل می شود، حقیقت یگانه ای است، ولی از آن تنوع گیاهی با رنگ های گوناگونی به وجود می آید. این آیه کتبی تنها به یک نمونه اشاره می کند تا انسان با تدبر در آن ها دریابد که نمی بایست تکثرات در موجودات به تکثر در وجود بینجامد. به این معنا که حقیقت وجود یکی است و همه موجودات، مظاهری از یک حقیقت وجودی هستند.

انسان با تفکر و تدبر در آیات خلقی و عبور از مظاهر و ظواهر هر یک از آفریده ها به ملکوت آن ها، می تواند حقیقت توحید را در یابد. از این رو در آیاتی از جمله ۱۰ و ۱۱ سوره نحل و آیات ۶۲ و ۶۳ سوره حج، بر لزوم تفکر در چگونگی و نیز رویش گیاهان توجه می دهد و آن را زمینه ساز راه یابی انسان به توحید بر می شمارد. این بدان معناست که تفکر و تدبر در یک نمونه، از جمله رویش گیاهان و تنوع در آن ها، آدمی را می تواند به حقیقت یکتایی و یگانگی خداوند برساند؛ زیرا تفکر و تدبر در آن ها به طور طبیعی آدمی را به ملکوت و توحید می رساند و بینش و نگرش انسان را دگرگون می سازد و ایمان واقعی را دل انسان می نشاند.

تفکر و تدبر در آیات خلقی همچنین آثار و برکات دیگری به دنبال دارد که از آن جمله می توان به شناخت انسان نسبت به قدرت مطلق الهی اشاره کرد. خداوند در آیه ۵۰ سوره روم تفکر درباره رویش گیاهان را زمینه ساز آگاهی و شناخت انسان به قدرت مطلق خود معرفی می کند و از انسان ها می خواهد در این گونه نشانه های توحید تدبر و تفکر کنند و به سادگی از کنار آفریده های الهی و مظاهر توحید نگذرند.

از همین آیه و آیات دیگر قرآن، این نکته نیز به دست می آید که تفکر و تدبر در آیات خلقی، تنها به حوزه شناخت و ایمان محدود نمی شود، بلکه آثار این شناخت در رفتار آدمی نیز آشکار می گردد. به عنوان نمونه تفکر و مطالعه در رویش گیاهان پس از بارندگی در حالی که پس از خشک شدن و محو و نیستی گیاهان اثری از آن ها به ظاهر در زمین نیست، خود نشانه ای از رستاخیز و معاد است. انسان متفکر با نگاهی به این فرآیند خشک شدن و نابودی ظاهری گیاهان و رویش دوباره پس از نزول باران، از شک نسبت به قیامت و برانگیخته شدن مردگان بیرون می آید و نسبت به قیامت و رستاخیز، اعتقاد و باوری استوار می یابد. نتیجه باور به قیامت، تغییر در رفتارهاست؛ زیرا تغییر در شناخت و بینش ها در نگرش ها و رفتارها نیز تغییر ایجاد می کند و انسانی که معتقد به قیامت باشد، معتقد به هدف مندی آفرینش می شود که بازتاب آن آگاهی به حساب رسی و ترس از مردودی در دادگاه الهی است.

بنابراین، تفکر در رویش گیاهان یا تنوع آنها و یا چگونگی و کیفیت میوه دهی آن ها، نه تنها زمینه ساز اعتقاد به توحید (بقره، آیه۱۶۴؛ و رعد، آیات ۳و ۴؛ و روم، آیه۲۴؛ و جاثیه، آیه۵) می شود بلکه به سبب شناخت نسبت به هدف مندی آفرینش و آگاهی به قیامت، تغییرات رفتاری را نیز سبب می شود.

رویش گیاهان گوناگون و تنوع آن بر زمین مرده، نه تنها بیانگر قدرت خداوند است، (حج، آیات۵ و ۶ و نیز فرقان، آیات ۴۸و ۴۹) بلکه به سادگی نشان می دهد که نباید در دام تعدد مظاهر و تنوع آن افتاد، چرا که همه آن ها از یک حقیقت حکایت می کنند، چنان که همه گیاهان با تنوع خود از یک آب و خاک سود می برند ولی اشکال و مظاهر گوناگونی می یابند.

● تنوع گیاهی، تصریف آیات خلقی

یکی از ویژگی های گیاهان، تنوع در رنگ، نوع، طعم، بو، مزه و مانند آن است. گیاه در اصطلاح به رستنی های کوچک چون علف و بوته در مقابل درخت گفته می شود. (لغت نامه، دهخدا، ج۱۲، ص۱۷۷۲) ولی واژه نبت یا نبات در عربی، به هر چیز نمو کننده ای گفته می شود که از زمین می روید؛ چه ساقه داشته باشد مانند درخت یا بدون ساقه چون تاک، علف باشد؛ ولی در عرف و محاورات عرفی، واژه نبات تنها به آنچه بدون ساقه باشد، به کار می رود. (مفردات الفاظ قرآن کریم، ص۷۸۷ و نیز نثر طوبی، ج۲، ص۴۳۶) بنابراین، اصل واژه نبات به هر رستنی کوچک و بزرگ با ساق و بی ساق اطلاق می شود هر چند که در کاربردهای عرفی تنها در بی ساق آن استعمال می شود.

خداوند که آفریننده گیاهان (بقره، آیه۶۱ و انعام، آیه۹۹ و آیات بسیار دیگر) با ایجاد تنوع در گیاهان زمینه بهره برداری متنوع از آن را برای انسان و دیگر موجودات فراهم کرده است. این تنوع در گیاهان بی ساق بیش تر از گیاهان با ساق و درختان است.

در آیات قرآنی از جمله آیات ۹۹ سوره انعام و ۲۴ سوره یونس، خداوند از انواع گوناگون گیاهان سخن به میان آورده است. در آیات ۱۰ و ۱۱ سوره نحل، تنوع گیاهی را از آیات الهی و شایان تأمل و درس آموزی دانسته و در آیات۱۷ و ۲۵ و تا ۳۲ سوره عبس، توجه یابی انسان به تنوع گیاهی را از موجبات شناخت خداوند و توحید و مانعی مهم در کفر آدمی برمی شمارد.

خداوند به نمونه هائی از گیاهان بی ساق و بوته های رستنی در آیات چندی اشاره کرده است. از جمله این گیاهان و بوته هایی که در قرآن به آن اشاره شده، می توان از پیاز (بقره، آیه ۶۱)، خردل (انبیاء، آیه ۴۷)، خیار (بقره، آیه ۶۱)، ریحان (رحمن، آیات ۱۲ و ۱۳)، زنجبیل (انسان، آیه ۱۷)، سیر (بقره، آیه ۶۱)، عدس (همان)، کدو (صافات، آیه ۱۴۶)، گندم (بقره، آیه ۶۱)، خربزه (صافات، آیه ۱۴۶ و نثر طوبی، ج ۲، ص ۵۹۵ ذیل واژه یقطین) نام برد.

گیاهان و بوته ها از انواع چندی چون خاردار و بی خار (غاشیه، آیه ۶) تشکیل می شوند. ضریع گیاهی خاردار است که در دوزخ می روید و بسیار تلخ و بدبو و فاقد انرژی غذایی است. (غاشیه، آیات ۲ و ۶ و ۷) از پیامبر (ص) روایت شده که ضریع چیزی است در آتش دوزخ همانند خار که تلخ تر از گیاه صبر و بدبوتر از مردار و سوزاننده تر از آتش است. (تفسیر نورالثقلین، ج ۵، ص ۵۶۵، حدیث ۱۴) این گیاه، گرسنگی را نمی گیرد و موجب چاقی نمی شود.

گیاهان هم چنین می توانند خوشبو یا بدبو باشند که از گیاهان خوشبو می توان به ریحان اشاره کرد که در آیات چندی از جمله ۱۲ سوره رحمن و ۸۹ سوره واقعه به عنوان گیاه بهشتی از آن یاد شده است. (المیزان، ج ۱۹، ص ۹۸)

گیاهان دانه دار با خوشه های متراکم و غیرمتراکم از دیگر تنوع گیاهی است که در آیاتی از جمله ۹۹ سوره انعام به آن اشاره شده است.

مهم ترین نکته ای که خداوند در تنوع گیاهان و میوه ها و طعم و مزه آن ها مورد توجه خردمندان قرار می دهد، همجواری زمین آنها و مشروب شدن از یک آب است. به این معنا که خاک و زمین و آب یکسان، موجب چنین تنوع گیاهی شگفت انگیز در نوع گیاه، میوه و طعم و مانند آن می شود. کسی که در این امور تدبر کند به سادگی می تواند از مظاهر هستی بگذرد و در ورای هر چیزی یکتایی و یگانگی را مشاهده نماید. گذر از مظاهر و رسیدن به وحدت یعنی گذر از تکثرات موجودات و آگاهی به وحدت وجود که همان خداست. (رعد، آیه ۴)

از نظر خداوند، تنوع گیاهان و تدبر در آن ها نه تنها شایسته بلکه بایسته است (نحل، آیات ۱۰ و ۱۱ و طه، آیات ۵۳ و ۵۴) چرا که انسان با این تفکر و تدبر می تواند نه تنها جلوه های ربوبیت الهی را مشاهده کند (همان و شعرا، آیات ۷ تا ۹) بلکه می تواند به اموری دیگر چون قدرت مطلق خداوند، معاد و رستاخیز، وحدت وجود و مانند آن برسد.

البته ظاهر این تنوع آن است که همه موجودات با توجه به نیاز خود بتوانند از نعمت الهی بهره مند شوند. از این رو در آیات ۲۴ سوره یونس و ۱۹ و ۲۰ سوره حجر و آیات دیگر، تنوع گیاهان را فراهم آورنده زمینه مناسب برای تغذیه انسان و انواع دام ها می داند، ولی این تنها یک وجه از وجوه این آیات متنوع خلقی است.

از دیگر تنوعاتی که در گیاهان وجود دارد می توان به تنوع در رنگ ها و گوناگونی آن اشاره کرد (زمر، آیه ۲۱) این تنوع رنگی براساس آیه ۱۳ سوره نحل در راستای منافع انسان هاست. از جمله کارکرد رنگ ها ایجاد آرامش و رهایی از بیماری های گوناگون چون افسردگی است.

رنگ ها چنان که از آیات مختلف به دست می آید، آثار و تاثیرات شگرفی در روح و روان آدمی به جا می گذارند. از جمله رنگ زرد روشن که شادی آفرین است.

از این رو خداوند در آیه ۱۳ نحل درباره ارزش رنگ ها در زمین می فرماید: «و آنچه را که خداوند برای شما در زمین به رنگ های مختلف آفرید در این موضوع، نشانه روشنی برای گروهی که متذکر می شوند، وجود دارد.»

در آیه ۲۱ سوره زمر نیز درباره رنگ گیاهان می فرماید: آیا ندیدی خداوند از آسمان آبی فرو فرستاد و آن را به صورت چشمه هایی وارد زمین نمود، سپس با آن زراعتی به عمل آورد که رنگ های گوناگونی دارد؟!

خداوند نقش آفرینی سبزی گیاهان در سبزی زمین را جلوه ای از اسم لطف خود می شمارد و می فرماید که سبزی زمین به سبزی گیاهان نشانه ای از لطافت و لطیف بودن خداوند است. کسی که به این لطافت سبزی و سبزه توجه می یابد درک درستی از لطافت الهی و لطیف بودن او نیز به دست می آورد. (حج، آیه ۶۳)

خداوند در نقش گیاهان به این نکته توجه می دهد که گیاهان به سبب زیبایی شگفت انگیز خود نه تنها زینت بخش زمین هستند (یونس، آیه ۲۴) بلکه موجبات مسرت و شادی انسان را نیز فراهم می آورند. این تاثیر شگرف و شگفت را می توان بویژه پس از باران لطیف مشاهده کرد که گیاهان به سر زندگی و طراوت و شادابی خاص می رسند و چشم و دل انسان را روشن و شاد می گردانند.(حج، آیه ۵) در حقیقت خداوند با رویش گیاهان زیبا موجبات مسرت و شادی انسان را فراهم می آورد تا در زمینی بی روح قرار نگیرد و متاثر از محیط دچار بحران های روحی و روانی نگردد (همان و نیز ق، آیه ۷)

به هر حال تنوع گیاهی موجب مسرت و شادی و شادابی بشر و حرکت متعالی به سوی متاله شدن اوست. از این رو تفکر و تدبر در این آیات بسیار مهم و با اهمیت دانسته شده است.

● تفکر در عوامل رویش

بر انسان است که افزون بر تنوع گیاهی به عوامل رویش گیاهان نیز توجه پیدا کند؛ زیرا هر یک از عوامل دست اندرکار در امر رویش می تواند خود نشانه ای از نشانه های اقتدار و قدرت مطلق الهی و توحید و ربوبیت خداوندی باشد.

خداوند به مهم ترین عامل در رویش گیاهان یعنی باران در آیات ۵۲ و ۵۳ سوره طه اشاره می کند و آن را نشانه ای از ربوبیت و پروردگاری خود بر می شمارد و در آیات ۱۹ و ۲۲ به نقش بادها در جابه جایی ابرهای باران توجه می دهد تا انسان بفهمد که چگونه در یک فرآیند زیبا و استوار و طبیعی زمینه رویش گیاهان در بیابان های خشک و برهوت را فراهم می آورد و آب را از طریق ابرها و بادها جابه جا می کند تا همه زمین ازگیاهان و تنوع گیاهی و جانوری بهره مند شود و زمین به عنوان گهواره انسان فرصت رشد و پرورش او را فراهم آورد.

افزون بر این باید به نقش خاک و زمین مناسب و پاکیزه اشاره کرد که فراهم آورنده گیاهان لطیف و زیباست و اگر خاک مناسب نبود گیاهان به این زیبایی و تنوع فراهم نمی آمدند. (اعراف، آیه ۵۸)

تفکر در هر یک از این عوامل خود به تنهایی می تواند انسان را به توحید و ربوبیت الهی رهنمون سازد. از این رو از خردمندان می خواهد در این آیات تفکر کنند و زمینه را برای آبادانی زمین و نیز حرکت به سوی توحید و متاله و خدایی گشتن در خود و جامعه فراهم آورند.

● فواید گیاهان

با نگاهی گذرا به فواید گیاهان می توان به حقایق ملکوتی این مظاهر زیبا و سرورآفرین الهی نیز دست یافت. از این رو بخشی از آیات به فواید گیاهان می پردازد.

از جمله فوایدی که برای گیاهان بیان شده، تغذیه انسان و جانوران است. بی گمان مهم ترین منبع غذایی بشر و جانوران گیاهان است. لذا خداوند در آیاتی از جمله ۲۴ سوره یونس و ۱۰ و ۱۱ سوره نحل آن را از آیات الهی دانسته که می بایست در آن تفکر و تعقل کرد. از آیه ۵۳ و ۵۴ سوره طه به دست می آید که مسئله تغذیه انسان و جانوران به گیاهان، صاحبان خرد ناب را به اموری مهم و حقایق بلند می رساند، زیرا نهایت تفکر در این امور عقل بازدارنده را فعال می سازد و از شرک و مظاهر آن دور می سازد و آدمی را در مسیر درست قرار می دهد.

گیاهان همچنین زینت بخش زمین (یونس، آیه ۲۴ و کهف، آیه ۷)، سایبانی برای استراحت (صافات، آیات ۱۳۹ و ۱۴۶)، موجبات سرسبزی زمین (حج، آیه ۶۳) و سرور و شادمانی آدمیان (حج، آیه ۵) هستند.

● مخازن فراسوی ماده برای گیاهان

هر آن چه در زمین و جهان ماده وجود دارد، در جهان فراسوی ماده و عالم دیگر مخزنی دارد که از آن جا به مقدار ظرفیت ماده نازل می شود. این بدان معناست که صورتی در زیر دارد هرچه در بالاستی. این صورت زمینی، نباید انسان را فریب دهد و تعدد مظاهر موجب شود که حقیقت واحد را متکثر بدانیم. و لذا خداوند باتوجه به ظرفیت و نیازهای موجودات مادی، از خزائن خود فرو می فرستد. (حجر، آیه ۲۱ و المیزان، ج۱۲، ص ۱۴۰)

سخن در این باره بسیار است که به لحاظ رعایت اختصار به همین اندازه بسنده می شود.

علی حمیدزاده