مروری بر اسناد جوامع یهودی مدیترانه و پژوهش های مبتنی بر آن

اسناد گنیزا مدارکی است اصیل و دربردارندهٔ اطلاعات دست اول و بدون جهت گیری خاصی که پژوهش گر به هنگام تألیف اثر خود بدان تحمیل کرده باشد

اسناد گنیزا مدارکی است اصیل و دربردارندهٔ اطلاعات دست اول و بدون جهت‏گیری خاصی که پژوهش‏گر به هنگام تألیف اثر خود بدان تحمیل کرده باشد. مجموعه اسناد غالباً در برخورد با امور روزمرهٔ زندگی به صورت نامه‏های اداری و حقوقی و مکاتبات خصوصی پدید می‏آید و به نحوی بی‏واسطه آینهٔ تحولات اجتماعی زمان خود است. تاریخ‏نگاری عمدتاً و به طور سنتی در تألیف وقایع‏نگاری‏ها، شرح مفصل احوال سلاطین، امیران و دیگر دولتمردان رخ نموده است و کمتر مورخی به طور خاص به نگارش آن چه امروز تاریخ اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی نامیده می‏شود، به ویژه برپایه اسناد، دست یازیده است. شاید یکی از علل این نقیصه باقی نماندن آرشیوهای غنی مدارک به ویژه از سده‏های نخستین دوران اسلامی باشد. یکی از معدود مواردی که مجموعه‏ای دست نخورده و سرشار از اطلاعات سودمند برجامانده و به دست پژوهشگران معاصر در تاریخ جوامع خاورمیانه و مسلمان در قرون اولیه و میانه رسیده است. اسناد گنیزای مصر است. این نوشته می‏کوشد ضمن معرفی و بیان مختصری از تاریخچهٔ این مجموعه نفیس، برخی آثار منتشر شده براساس این سندها را به پژوهشگران تاریخ جوامع اسلامی معرفی کند.

گنیزا در لغت عبری به معنای مخفی و انبار کردن و نگاهداری است. این واژه با واژه گنج فارسی از یک ریشه است. در عبری توراتی جدید به صورت گِنِز به معنای گنج (ج: گنازیم ، جنزیه) آمده است، اسم فعل گنیزا به معنی انبار کردن چیزی که دیگر از آن استفاده نمی‏شود و با کلمه بیت و به معنی انباری خانه به کار می‏رفت. در متون تلمودی نیز گنیزا به محلی گفته شده که تمام انواع نوشته ‏های مقدس که دیگر مورد استفاده نبود، در آن نگاهداری می‏شد.

مسلمانان، مسیحیان و یهودیان معتقد بوده‏ اند که نوشته ‏های دربردارندهٔ نام خداوند نباید از بین برود و یا پراکنده شود، اما به نظر می‏رسد تنها یهودیت این بینش زهدآمیز را به نهادی رسمی تبدیل کرد. کتاب‏های مقدس و دعا و نیز تمام نوشته‏ های به الفبای عبری که دیگر مورد استفاده نبود، در اتاق‏هایی به نام گنیزا در کنیساها نگاهداری می‏شد. هنگامی که مقدار این متون بسیار می‏شد، می‏بایست آن را به گورستان ببرند و در یک مراسم رسمی مانند جنازهٔ انسان دفن کنند.

معروف‏ترین گنیزا که به سبب اهمیت و شهرتش این واژه به آن اطلاق شد، گنیزا قاهره یا دقیق‏تر گنیزا کنیسهٔ عزرا در گنیزای کنیسای عزرا فسطاط قاهره است. کنیسهٔ عزرا حدود سال ۲۶۹ ق / ۸۸۲ م. بر ویرانه های کلیسایی که به یکی از دو گروه بزرگ یهودی فسطاط، یعنی یهودیان حاخامی فلسطینی فروخته شده بود، بنا گردید و تا سال ۱۹۷۰ م. پابرجا بود. این کنیسه برای آخرین بار در ۱۸۹۰ م. مرمت شد اما به اتاق زیرشیروانی آن که همان محل گنیزا بود، دست نزدند. این اتاق در انتهای تالار زنان و بدون پنجره بود و تنها راه ورود به آن از طریق نردبانی بود که به سوراخی در کف اتاق منتهی می‏شد. در این اتاق صدها هزار برگه سند در طول قرن‏ها گردآمده بود که برخلاف روش معمول برای دفن به گورستان برده نشده بود.

سبب این سرنوشت استثنایی را باید در موقعیت تاریخی ویژهٔ یهودیان مصر در نیمه اول قرن پنجم هجری/ ابتدای سدهٔ یازدهم میلادی جست‏وجو کرد. این روزگار شاهد تعقیب و سخت‏گیری حاکم بامرالله، خلیفه فاطمی (۳۸۶-۴۱۱ ق / ۹۹۶-۱۰۲۰ م) نسبت به یهودیان بود.

در این ایام چندین بار مراسم تشییع جنازهٔ اهل ذمه برهم زده شد. از جمله در ۴۹۵ ق / ۱۱۰۱ م. و گرچه بعدها خلفای فاطمی آزادی بیشتر و اجازه تأسیس کنیسه‏های تازه‏ای دادند، اما بزرگان یهود که از تکرار حوادث گذشته بیم داشتند، تصمیم گرفتند حمل اسناد برای دفن را متوقف کنند. بدین ترتیب مجموعه اسناد گنیزا فسطاط باقی ماند. بیشتر این اسناد به سده‏های ششم و هفتم هجری/ دوازدهم و سیزدهم میلادی مربوط است اما اسناد اندکی نیز از سده‏‎های پیشتر در میان آنها یافت می‏شود.

از نظر فیزیکی، نوشته ‏ها بر روی پاپیروس، پوست گوساله، کاغذ و نوعی کاغذ خاص موسوم به رق است. کاغذ اسناد قدیم‏تر سنگین و قهوه‏ای و کاغذهای دوران متأخرتر نازک‏تر و روشن‏تر است.

این اسناد درباره کسب و کار، اوضاع اجتماعی، فرهنگی، دینی و سیاسی یهودیان در مصر و سرزمین‏های دیگری چون اسپانیا، مغرب، هندوستان، لبنان و سوریه است.

● جمع آوری و تفکیک اسناد گنیزا

بخش بزرگی از اسناد به زبان عربی و به خط عبری است از جمله نامه‏ های تجاری و خانوادگی، وقف‏نامه‏ها، اسناد مربوط به منازعات ملکی و دیگر اسناد حقوقی. با این همه اسنادی به زبان و خط عبری نیز در این مجموعه بسیار است. برای نمونه اسناد مربوط به آزاد کردن بندگان و بخشی از قراردادهای ازدواج یا برخی از نامه‏های شخصی یهودیان، برای مثال هنگامی که پدری برای جویا شدن از وضع تحصیلی پسرش به استاد او نامه می‏نویسد و نمی‏خواهد فرزندش دریابد که او چه نوشته است افزون بر این، چون انتقال اموال غیرمنقول یهودیان، به ویژه هنگام پایان ازدواج در پی مرگ همسر یا طلاق، باید در برابر دادگاه یهودیان صورت می‏گرفت و سپس این نوع معاملات را محضرداری مسلمان صحه می‏گذاشت تا اطمینان حاصل شود که مالیات‏ها به تمامی پرداخت شده است. اسناد بسیاری نیز درباره ملک و مسکن باقی مانده است، حتی درباره انتقال ملک از مسلمانی به مسلمان دیگر در مواردی که این ملک بعدها به فردی یهودی فروخته می‏شد.

اطلاعات درباره گنیزا قاهره به آهستگی به غرب رسید. اولین مسافر و دیدارکننده آن در دوره جدید سیمون وان گلدرن، عموی هاینریش هانیه، در ۱۱۶۶ ق / ۱۷۵۲ م. بود که هنگام سفر به مصر از آن دیدن کرد. تقریبا سده بعد آبراهام فرکوویچ دلالی که اسناد بسیاری از یهودیان شرق را به کتابخانه سلطنتی روسیه فروخته، احتمالا از آن دیدار کرده بود، زیرا در میان اسنادی که به کتابخانه سلطنتی فروخته بود، مکتوباتی از گنیزا نیز دیده می‏شد. در ۱۸۶۴ م. جهانگردی موسوم به «یعقوب سفر» کوشید به گنیزا راه یابد. اما نتوانست اسناد مهمی به دست آورد. از اواخر سدهٔ نوزدهم افراد محلی فروش اسناد گنیزا را آغاز کردند. در ۱۳۰۹ ق / ۱۸۹۱ م. سایروس آدلر بخش کوچکی از این اسناد را خرید و به آمریکا برد. مقارن این سال‏ها چستر وسایس نزدیک به ۲۶۰۰ قطعه از اسناد گنیزا را به کتابخانه بودلیان در آکسفورد بردند. در ۱۳۱۴ ق / ۱۸۹۶ م. لوییس وگیبسون تعدادی از اسناد گنیزا را به کمبریج آوردند و نظر سالومون شچتر محقق یهودی را به آنها جلب کردند.

جز این، صد هزار برگ نیز به طور پراکنده به کتابخانه‏های دیگر جهان در پاریس، بوداپست و فرانکفورت رسید (د. اسلام، ج ۲، ص ۹۸۷).

از اوائل سده بیستم کارهای پژوهشی درباره این اسناد به شکل کتاب و مقاله پدیدار گشت. از جمله (گنیزا شچتر) در سه جلد (۱۹۲۸)، (گنیزا قاهره) در دو جلد از کاله. در ۱۹۶۴ نیز پژوهش‏گر نامی دیگر شائول شاکد کتاب‏شناسی آزمایشی اسناد گنیزا را در پاریس منتشر ساخت که همراه با ترجمه انگلیسی و فرانسوی برخی از اسناد گنیزا بود.

در دهه هفتاد میلادی کار بر روی اسناد و انتشار آثاری درباره آن به صورت جدی‏تر ادامه یافت.

گویتین در ۱۳۵۲ ش / ۱۹۷۳ م. در اثری با عنوان (نامه‏هایی از تجار یهودی در قرون وسطی) اسناد دیگری از گنیزا را مطالعه و بررسی کرد.

سه سال بعد در ۱۹۷۶ م. موشه گیل اسناد نهادهای وقفی یهودیان از گنیزا قاهره را در لیدن منتشر کرد. همین پژوهش‏گر در ۱۹۸۱ م. اثری به نام شوشتری‏ها : خانواده و فرقه در تل آویو منتشر کرد که از حیث مطالعات ایرانشناسی نیز حائز اهمیت است زیرا به مطالعه خانواده‏هایی می‏پردازد که ایرانی‏الاصل– اهوازی و شوشتری بوده‏اند و از حدود قرن پنجم ق / یازدهم م. به بعد به مصر مهاجرت کردند و به یکی از خاندان‏های بزرگ بازرگانان در قرون وسطی در دریای مدیترانه تبدیل شدند.

اثر ارزشمند دیگری با عنوان ازدواج یهودیان در فلسطین مطالعه‏ای در اسناد گنیزا قاهره به کوشش مردخای فریدمن در ۱۹۸۰-۱۹۸۱ م. در نیویورک به چاپ رسید. در همین دهه گزیده‏ای از قطعات ادبی مجموعه گنیزا به کوشش سیمون هاپکینز که خود عضو تیم پژوهش بر روی اسناد گنیزا بود منتشر کرد.

اما بی‏تردید بزرگترین اثر پژوهشی درباره اسناد گنیزا، اثر عظیم و حجیم گویتین است با عنوان یک جامعه مدیترانه‏ای: اجتماعات یهودی جهان عرب بدان گونه که در گنیزا قاهره تصویر شده است. این کتاب نخست در دو جلد مشتمل بر پژوهشی عمومی درباره این اسناد همراه با مجلدی دربرگیرنده ترجمه گزیده‏ای از اسناد با عنوان خواندنی‏هایی درباره تاریخ اجتماعی مدیترانه به چاپ رسید. جلد چهارم نیز با عنوان (زندگی روزانه) در ۱۹۸۳ منتشر شد.

مجلدات پنجم و ششم را نیز گویتین اندکی پیش از مرگش در پنجم فوریه ۱۹۸۵، به چاپ سپرد. این اثر گرانقدر پژوهشی سترگ درباره معیشت، خانواده و زندگی روزانه مردمان در قرون وسطی در سواحل مدیترانه است و در اصل برای سه جلد طرح‏ریزی شده بود. تحقیقات گویتین درباره یهودیان قرون وسطی براساس این اسناد حقایق جدیدی را درباره جنگ‏های صلیبی نیز آشکار ساخت. در این کتاب نیز اشاراتی به تاریخ ایران یافت می‏شود از جمله هنگام طرح اسناد تجارت مدیترانه‏ای با هند از طریق مصر، شرق آفریقا و جنوب عربستان نکاتی را درباره تمهیدات جنگی حکام کیش برای گسترش نفوذ بر مسیر اقیانوس هند مطرح می‏سازد.

اثر دیگری که به لحاظ مطالعات ایران‏شناسی مهم است مقاله شائول شاکد درباره نوشته‏های فارسی به خط عربی در گنیزا است، از جمله نامه‏ای که برخی جنبه‏های تجارت ایرانیان را بین مصر و آسیای صغیر مطرح می‏کند. این نامه در مطالعات شرقی به یادبود د. هـ . بنث (اورشلیم ۱۹۷۹) به چاپ رسیده است. مجموعه مقالات این کتاب به دیوید بنث اهدا شده که خود از پژوهشگران در زبان و ویژگی‏های نحوی عربی یهودیان براساس اسناد گنیزا بود.

دههٔ نود میلادی نیز شاهد آثار پژوهشی دیگری براساس اسناد گنیزا بوده است در ۱۹۹۳ م. اثری با عنوان اسناد حقوقی و اداری عربی در مجموعه گنیزا کمبریج به کوشش جفری کاهن منتشر شد.

این کتاب ۱۵۹ متن از اسناد گنیزا، ۶۹ سند قانونی و ۹۰ سند دیوانی، را دربرمی‏گرفت. هسکل ایساکس ترجمه انگلیسی اسناد و فهرست‏های مفصلی بدان افزود. این اسناد نفوذ شخصیت‏های حقوقدان مصری در دوره فاطمیان از جمله طحاوی، صاحب کتاب الشروط الکبیر، را بر نحوه تدوین سندها نشان می‏دهد.

فهرستی از متون پزشکی گنیزا به کوشش هسکل ایساکس با عنوان دست‏نوشته‏های پزشکی و فراپزشکی در مجموعه گنیزا کمبریج در ۱۹۹۴ منتشر شد. او همچنین اندکی قبل از مرگ تألیف اثری درباره اسناد مربوط به کشاورزی و علوم اسلامی در گنیزا را به انجام رساند (ساکد، ص ۶۱۵).

در همین سال پیتر شافر و شائول شاکد متون جادوگری مجموعه گنیزا را تحت عنوان متون جادوگری گنیزا قاهره در توبینگن به آلمانی منتشر کردند دست‎نوشته‏های عبری در کتابخانه دانشگاه کمبریج اثر استفن ریف در ۱۹۹۷ در کمبریج به چاپ رسید که در آن به هزاران عنوان از اسناد گنیزا نیز اشاره شده است.

اسناد گنیزا در پژوهش‏های مربوط به تاریخ هنر و صنعت نیز موجد آثار تحقیقاتی بوده است، همچون مقاله گویتین با عنوان «صنایع اصلی حوزه مدیترانه آن چنان که در گزارش‏های گنیزا قاهره منعکس است» در مجله تاریخ اقتصادی و اجتماعی شرق و سفال‏گری در منابع نوشتاری دوره ایوبیان و ممالیک نوشته مارکوس میلرایت که در ۱۹۹۹ در لندن منتشر شد.

کتاب ماه دین

افسانه منفرد