پیامبر خدا ص و فرصت طلایی حجّ

در بعضی از روایات تعداد عمره های پیامبر صلی الله علیه و آله را سه مورد نقل كرده اند آن حضرت در حجهٔ الوداع به دلیل همراه داشتن قربانی, حج قِران به جا آورد از این رو, روایتی كه عمره های پیامبر را چهار مرتبه نقل كرده, كه یكی از آنها در حجهٔ الوداع بود, از طرق اهل سنت نقل شده و از نظر ما ثابت نیست

پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در سال دهم هجرت اعمال و مناسك حج را به طور كامل به مسلمانان آموخت. آیه مباركه وَأَذِّنْ فِی النَّاسِ بِالْحَجِّ یَأْتُوكَ رِجَالاً وَعَلَی كُلِّ ضَامِرٍ یَأْتِینَ مِنْ كُلِّ فَجٍّ عَمِیقٍ...(۱) به همین مناسبت نازل شد و آن حضرت را مأمور كرد كه با به جا آوردن مراسم حج، همه اعمال و مناسك این فریضه بزرگ الهی را به مسلمانان بیاموزد. آنچه در تاریخ مسلم است این است كه پیامبر پس از هجرت به مدینه تنها یك مرتبه حج به جا آورد و البته چند مرتبه نیز برای انجام عمره به مكه مكرمه مشرف شد:

ـ در سال ششم، كه به صلح حدیبیه منجر شد.

ـ در سال هفتم، به مقتضای قرارداد صلح با مشركین و برای جبران عمره ناتمام سال پیشین، كه عمرهٔ القضاء را به جا آورد.

ـ در سال هشتم، پس از جنگ طائف كه از جِعرانه عمره به جا آورد.

به همین جهت در بعضی از روایات تعداد عمره‏های پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را سه مورد نقل كرده‏اند. آن حضرت در حجهٔ الوداع به دلیل همراه داشتن قربانی، حج قِران به‏جا آورد؛ از این رو، روایتی كه عمره‏های پیامبر را چهار مرتبه نقل كرده، كه یكی از آنها در حجهٔ الوداع بود، از طرق اهل سنت نقل شده و از نظر ما ثابت نیست.(۲)

از پیشوایان معصوم علیهم‏السلام روایات دیگری نقل شده كه پیامبر بیست مرتبه به طور پنهانی و سری حج به جا آوردند.(۳)

گرچه مراسم حج دارای اهداف و ابعاد گوناگونی است كه پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در جهت تحقّق آنها قدم برمی‏داشت و هر یك از اعمال و مناسك حج دارای آثار فردی و اجتماعی، مادی و معنوی، سیاسی و اجتماعی‏اند، اما آنچه كه در این نوشتار در پی آنیم، پی‏گیری این اهداف و آثار و بركات نیست، بلكه بحث ما در استفاده‏ای است كه پیامبر از فرصت حج و اجتماع عظیم مسلمانان در حرم الهی می‏كردند.

موسم حج موقعیتی استثنایی است كه می‏توان از ظرفیت بالای آن برای رسیدن به اهداف متعالی دینی از آن بهره جست. پیامبر با آن كه چند مرتبه بیشتر در مكه مكرمه به عنوان حج یا عمره به صورت علنی حضور نیافت، اما توانست از این فرصت طلایی برای پیشبرد اهداف رسالتش بهره فراوانی ببرد، حتی سالی كه پس از فتح مكه خود به حج مشرف نشد، با اعزام نماینده خویش برنامه‏های مهمی را به اجرا گذاشت. با تأمل و درنگ در سیره پیامبر و جانشینان معصوم علیهم‏السلام در ارتباط با مسأله حج می‏توان سیاست‏ها و برنامه‏های متنوّعی را به دست آورد تا الگویی برای مسلمانان در عصر حاضر باشد.

پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله علاوه بر آنكه فریضه حج را به عنوان بزرگترین و گسترده‏ترین فریضه الهی به مسلمانان آموخت و برای همیشه مجد و عظمت امّت اسلامی را در پرتو برپایی حج تأمین نمود. از فرصت حج ـ كه پرشكوه‏ترین اجتماع سالیانه امت اسلامی به شمار می‏آید ـ به عنوان فرصتی استثنایی و بی‏بدیل بهره فراوانی برد. آن حضرت در هر یك از سفرها افزون بر انجام اعمال و مناسك حج یا عمره، با گفتار و كردار خویش نكته‏های فراوانی به آیندگان آموخت. گرچه برخی از گفتارها و رفتارهای ایشان به وضعیت خاص آن زمان مربوط می‏شد، اما ملاحظه مجموع آنچه كه حضرت در طول این سفرها از خود به یادگار نهاد، می‏توان خط مشی مسلمانان را در هر زمانی به دست آورد.

پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به امتش آموخت كه چگونه باید از فرصت طلایی ـ كه خداوند سبحان به بركت خانه خویش و تشریع حج فراهم ساخته ـ استفاده كرد و چه سان باید در این مكان و در موسم حج «زندگی توحیدی» به تمرین پرداخت و پس از بازگشت به شهر و دیار خود آن را در اقصی نقاط جهان تحقق بخشید. به خصوص كه در میان مجموع سخنان حضرت، «میراث گران‏قدری» از وصایای پایانی ایشان به چشم می‏خورد و معمولاً سخنان پایانی شخصیت‏های بزرگ تاریخ، گهربارترین و ارزنده‏ترین یادگارهای آنهاست كه ضمن بحث، به آنها اشاره خواهیم كرد.

اگر مجموع سفرهای جمعی پیامبر صلی‏الله‏علیه‏و‏آله به مكه مكرمه را سه سفر بدانیم؛ عمرهٔ القضاء، فتح مكه و حجّهٔ الوداع، و نیز حج سال نهم را كه پیامبر خود حضور نداشت اما با اعزام نماینده‏ای ویژه پیام مهمی را ابلاغ كرد، مورد چهارم به شمار آوریم، در هر یك از این موارد چهار گانه، رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله استفاده شایانی از این فرصت نمودند كه مهمترین پیام در هر یك از این سفرها عبارتند از:

ـ پیام توحید و تحقق وعده‏های الهی، در سفر اول.

ـ برچیدن بساط بت پرستی و پیروزی و حاكمیت اسلام در سرزمین وحی، در سفر دوم.

چراغ اعلان برائت از مشركین به وسیله امام علی علیه‏السلام در حج سال نهم هجری

ـ و بالأخره سفارش به پیروی از ثقلین (قرآن و عترت) و تعیین جانشین خود و حماسه غدیر، در آخرین سفر خود.

و اینك تفصیل و شرح هر كدام:

پیام توحید در پایگاه كفر و شرك

اولین سفر پیامبر به مكه، یك سال پس از انعقاد صلح حدیبیه بود. پس از عزیمت مسلمانان برای زیارت خانه خدا در سال ششم هجری و ممانعت مشركان از ورود آنان به مكه، در نهایت صلح حدیبیه منعقد شد كه بر اساس آن مسلمانان می‏توانستند همه ساله سه روز برای زیارت كعبه به مكه سفر كنند، اینك یك سال از انعقاد قرار داد سپری شده، پیامبر در ذی القعده سال هفتم در مدینه صَلای سفر به مكه سر داد و عاشقان و شیفتگان زیارت خانه خدا، به خصوص مهاجران كه سالیان دراز از خانه و كاشانه و همسر و فرزندان خود دور مانده‏اند، فرصتی یافتند كه به وطن خود بازگردند. دو هزار نفر از مسلمانان در یك سفر دسته جمعی، همراه پیامبر عازم مكه‏اند؛ سفری كه بیش از آنكه سفر زیارتی باشد، به سفری تبلیغی برای بسط و گسترش اسلام بدل شد. پیامبر كه اعتمادی به مشركین نداشت، گروهی را مأمور ساخت با سلاح و ادوات جنگی در بیرون حرم مستقر شوند تا در صورت نیاز از وجود آنان استفاده شود.

در این سفر، پیامبر و همراهان، عمره مفرده به جا آوردند و از این جهت است كه به عنوان قضای عمره سال گذشته، به «عمرهٔ القضا» یاد شده است. این سفر چون نخستین سفر مسلمانان به مكه محسوب می‏شد، و قبل از تشریع فریضه حج انجام می‏گرفت، تقریبا همه مسلمانان حضور داشتند. از این رو فراتر از یك سفر فردی برای انجام عمره بود، در حقیقت كاروانی تبلیغی و معنوی در تاریخ اسلام به شمار رفته است. پیامبر برای نشان دادن قدرت مسلمانان بازوی راست خود را از زیر جامه احرام بیرون آورد و فرمود: «خدا رحمت كند كسی را كه امروز نیرومندی خود را به اینان نشان دهد.»

در این كاروان، كه پیامبر چون نگینی در جمع مسلمانان بود، عبداللّه‏بن رواحه مهار شتر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را در دست داشت و با صدای رسای خود این شعار را می‏خواند:

خَلّوا بَنی الكفّار عن سبیله خَلّوا فكلّ الخیر فی رسوله

یا ربِّ إنّی مؤمن بِقیله اَعرفُ حقَّ اللّه‏ فی قبوله

نحن قتلناكم علی تأویله كما قتلناكم علی تنزیله

ضربا یُزیل الهامَّ عن مقیله و یُذهل الخلیل عن خلیله(۴)

ای فرزندان كفر و شرك، راه را برای پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله باز كنید، بدانید او سرچشمه خیر و منبع نیكی است.

بار الها! من به گفتار او ایمان دارم و حق خداوند را در قبول سخنان او می‏دانم.

ما با شما به علت انكار تأویل او می‏جنگیم، چنانكه به علت انكار تنزیل او پیكار كردیم.

چنان ضربتی به شما خواهیم زد كه كاسه سر شما را از جا بكند و دوست را از یاد دوست خود غافل گرداند.

پیامبر به او فرمود: این جملات را با صدای بلند بخوان

«لا اِلهَ اِلاَّ اللّه‏ُ، وَحْدَهُ وَحْدَهُ، صَدَقَ وَعْدَهُ، وَنَصَرَ عَبْدَهُ، وَاَعَزَّ جُنْدَهُ، وَهَزَمَ اْلأَحْزابَ وَحْدَهُ».

بدین وسیله ندای توحید و یكتاپرستی در فضای مسجد الحرام و اطراف آن صفا و مروه پیچید؛ فضایی كه تا كنون چنین ندایی را با این عظمت به خود ندیده بود. بلال به امر رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله بر بام كعبه رفت و ندای اذان سر داد، شهادت به وحدانیت خدا و رسالت پیامبر خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله در فضای كعبه طنین انداز شد. كسی كه روزی تنها به خاطر ایمان به پیامبر در همین شهر تحت شدیدترین شكنجه‏ها قرار داشت، اینك بر بام خانه خدا ندای توحید سر می‏دهد و هیچیك از مشركان جرأت تعرض به او را ندارند. كسی كه روزی به خاطر ادعای نبوت تحت شدیدترین آزارها و اذیت‏ها قرار گرفت و شبانه مكه را ترك كرد، امروز با صدای بلند رسالتش بر بام كعبه گواهی می‏شود. بدین وسیله عظمت اسلام و مسلمین به نمایش درمی‏آید. این منظره زیبا و با شكوه به قدری برای سران كفر دشوار بود كه با عصبانیت می‏گفتند: سپاس خدای را كه پدرانمان مردند و صدای این غلام حبشی را نشنیدند و بعضی دیگر كه توان مشاهده این صحنه‏ها را نداشتند، به كوه‏ها پناه برده و حتی صورت خود را پوشاندند.

پیامبر در مدت كوتاه اقامت خود در مكه، حداكثر استفاده را در جهت گسترش ندای توحید در سرزمین بت‏پرستی نمود، حادثه‏ای كه‏سران كفر وشرك تصورش را نمی‏كردند.

پیامبر در ضمن ندای توحید، تحقق وعده الهی را در پیروزی بندگان صالحش و عزت و عظمت آنان را به مسلمانان گوشزد كرد تا از سرچشمه عزت و عظمت و پیروزی خود غافل نشوند.(۵) بدین ترتیب وعده خدا به پیامبرش محقق شد:

لَقَدْ صَدَقَ اللّه‏ُ رَسُولَهُ الرُّؤْیَا بِالْحَقِّ لَتَدْخُلُنَّ الْمَسْجِدَ الْحَرَامَ إِنْ شَاءَ اللّه‏ُ آمِنِینَ مُحَلِّقِینَ رُءُوسَكُمْ وَمُقَصِّرِینَ لاَ تَخَافُونَ فَعَلِمَ مَا لَمْ تَعْلَمُوا فَجَعَلَ مِنْ دُونِ ذَلِكَ فَتْحا قَرِیبا .(۶)

«بدین وسیله خدا صدق و حقیقت خواب رسولش را آشكار ساخت كه در عالم رؤیا دید شما مؤمنان به مسجد الحرام با دل ایمن وارد شوید و سرها را بتراشید و اعمال تقصیر احرام، بدون ترس و هراس بجا آورید و خدا آنچه را كه شما نمی‏دانستید، می‏دانست و قبل از آن فتح نزدیك را مقرر داشت.»

● در هم شكستن بت ها و حاكمیت اسلام

علی رغم این كه مسلمانان و مشركان در حدیبیه قرار داد بسته بودند كه تا ده سال میان آنان صلح برقرار شود كه به موجب یكی از مواد آن، تعرض به هر یك از طرفین و قبایل متحد با هر كدام ممنوع است، اما مشركان مكه با زیر پا نهادن این تعهد، برخی از قبایل متحد با مسلمانان را مورد تعرض قرار دادند و عملاً پیمان شكنی نمودند و همین امر موجب شد كه رسول خدا صلی‏الله‏علیه‏و‏آله با اجتماعی عظیم و با هدف فتح مكه عازم این شهر شد. این سفر مهمترین و تعیین كننده‏ترین مقطع تاریخ حیات اسلام است. مقطعی كه به دنبال آن مردم گروه گروه به اسلام گرویدند و سوره مباركه نصر به همین مناسبت نازل شد.(۷)

این سفر گرچه در موسم حج نبود و برای برگزاری موسم حج انجام نشد، اما چون برپایی فریضه واقعی حج بر فتح مكه و تطهیر آن از لوث بت ها و بت پرستی‏ها بود، و از این جهت كه زمینه برگزاری حج ابراهیمی ـ محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله را در سال‏های بعد فراهم كرد، حائز اهمیت بود. آزادی خانه خدا از شرك و بت پرستی و حاكمیت اسلام بر این سرزمین هدف مهمی بود كه در این سفر تأمین شد.

با آنكه حجی به جا آورده نشد، اما به لحاظ اجتماع عظیم مسلمانان بسان اجتماع بزرگ حج، فرصتی را برای پیامبر فراهم كرد تا از آن بهره‏برداری كافی به عمل آورد.

مهمترین دستاورد این سفر برچیده شدن بساط بت پرستی از پایگاه وحی بود. پیامبر بت پرستی را خرافه و گمراهی می‏دانست نه عقیده‏ای كه بر پایه تحقیق و آزادگی كسب شده باشد. او همچون ابراهیم بت‏ها را شكست و خانه كعبه را از لوث بتها پاك كرد. وارد خانه شد و خداوند را برای تحقق وعده‏هایش، یاری مسلمانان و شكست دشمنانش سپاس گفت.

«اَلْحَمْدُ للّه‏ِِ الَّذِی صَدَقَ وَعْدَهُ وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ هَزَمَ اْلأَحْزابَ وَحْدَهُ».

---