آینده نگری فناوری در کشور ژاپن

ینده نگری فرآیندی است كه به كمك تلاش های نظام مند به دوره هایی طولانی تر از آینده علم, فناوری, اقتصاد و محیط زیست و جامعه نگاه می كند

موضوع اصلی این مقاله بررسی تجارب كشور ژاپن در زمینه برنامه ریزی سیاستهای راهبردی برای تعیین اولویت­های فناوری با استفاده از ابزار آینده نگری فناوری است. آینده نگری تلاشی نظام مند برای نگاه به آینده بلند مدت دانش، فناوری، اقتصاد، محیط زیست و جامعه است كه با هدف شناسایی فناوری های نوظهور وتقویت حوزه­های تحقیقات راهبردی برای كسب بیشترین منابع اقتصادی، اجتماعی و زیست محیطی انجام می­پذیرد.

ازآنجا كه آینده نگری فناوری فرآیندی پیچیده و شدیدا وابسته به ساختارهای بومی است، مطالعه تجارب كشورهای مختلف و پیشگام می تواند سیاست گذاران و فعالان عرصه سیاست گذاری و مدیریت فناوری را در انتزاع قوانین ثابت و اجرایی این نظام و نیز بخشهای وابسته به فرهنگ ها و شرایط كشورهای مختلف یاری دهد.

در این میان مطالعه تجارب كشور ژاپن به دلیل انتخاب روش های متناسب با ساختارهای بومی و نیز برنامه ریزی جامع و منظم با انجام هفت دوره فعالیت آینده نگری از اهمیت ویژه ای برخوردار است. پرداخت این مقاله به تجارب ژاپن مواردی از قبیل تعریف، اهداف، تاریخچه، ساختار، منابع انسانی و مالی، روشها، تقویم زمانی، نتایج علمی و روشهای اشاعه و اجرا را در بر می گیرد.

در این مقاله هدف بررسی تجربیات كشور ژاپن در زمینه آینده نگری فناوری است. اهمیت بررسی فرآیند آینده نگری در ژاپن از آن رواست كه این كشور با سابقه ترین كشور در پرداخت به مقوله آینده نگری به صورت فراگیر و در سطح ملی است.

● نحوه پرداخت به بررسی تجارب ژاپن در مقاله به شرح زیر است:

ابتدا به بیان تعریف آینده نگری از دیدگاه ژاپن و اهداف ژاپنی ها از این فرآیند پرداخته می شود. سپس تاریخچه آینده نگری در ژاپن به عنوان پیشروترین كشور در انجام مطالعات ملی آینده نگری آورده شده است.

تركیب نیروی انسانی در اجرای برنامه و نحوه انتخاب اعضا از میان اجزای مختلف و تاثیرگذار در ادامه بررسی می شود. سپس روند انجام برنامه هفتم آورده شده است و در نهایت نحوه استفاده از نتایج برنامه ذكر گردیده است.

● تعریف آینده نگری

آینده نگری فرآیندی است كه به كمك تلاش های نظام مند به دوره هایی طولانی تر از آینده علم، فناوری، اقتصاد و محیط زیست و جامعه نگاه می كند و در این مسیر به دنبال "مشخص كردن فناوری های عام نوظهور" و "تعیین كردن آن دسته از بخش های زیر بنایی تحقیقات راهبردی است كه احتمال ثمردهی و سود دهی اقتصادی و اجتمای بیشتری دارد".

از طرف دیگر می توان گفت آینده نگری فرآیندی است كه طی آن درك كامل تری از نیروهای شكل دهنده آینده بلند مدت پیدا می شود. آن نیروهای شكل دهنده در تدوین و تنظیم سیاست، برنامه ریزی و تصمیم گیری در نظر گرفته می شود.

آینده نگری هم چنین شامل ابزارهای كمی و كیفی برای مونیتورینگ سرنخ ها و شاخص های شكل گیری جریان ها وتوسعه ها است. قابل ذكر است اگر آینده نگری نیازها و فرصت های آینده را به ما نشان می دهد. آینده نگری سیاست دولتی را تعیین نمی كند بلكه به تعدیل آن كمك می كند تا در مقابل تغییرات شرایط زمانه مناسب تر، انعطاف پذیرتر و مقاوم تر باشد.

● هدف

اهداف فناوری آینده نگری را می توان در موارد زیر بیان كرد:

۱) تعیین "فناوری های عام نوظهور" به قصد به دست آوردن بیشترین منفعت های اجتماعی و اقتصادی تعریف فناوری عام این است:

فناوری ای كه به كار بردن آن سودهایی برای بخشهای اقتصادی و اجتماعی موجب می شود.

۲) فراهم كردن اطلاعات پایه برای استفاده در سیاست های علم و فناوری سطح دولتی و مدیریت تحقیق و توسعه شركت ها

۳) تشریح گرایشهای فناوری به قصد كمك به "سیاست گذاری و برنامه ریزی دولتی" و یاری رساندن به "بخش خصوصی به وسیله تامین اطلاعات مربوط به تحقیق و توسعه آنها". اجرای آینده نگری فناوری به طور جداناپذری به ویژگی های سازمان دولتی كه در علم و فناوری درگیر هستند مربوط می شود و در ضمن به فاكتورهای اقتصادی و اجتماعی در زمان اجرا بستگی دارد.

۴) بنا نهادن یك دید همه جانبه كه شامل همه اجزا علم و فناوری باشد. از این رو برای جهت گیری گسترده در هر دو بخش خصوصی و دولتی نیاز است كه تصمیم گیرندگان را با اطلاعات پیش زمینه ای درباره تمایلات بلندمدت تامین اطلاعاتی كنیم.

۵) نتایج بررسی آینده نگری فناوری دو استفاده اصلی دارد:

الف) تالیف كردن اطلاعات پس زمینه ای برای برنامه ریزی تحقیق و توسعه به ویژه فراهم كردن دید كلی تمایلات درازمدت در فناوری و معین كردن فناوری های نوظهور مهم

ب) مونیتورینگ علم و فناوری جاری كه شامل سطح فعالیت های تحقیق و توسعه جاری ژاپن در مقایسه با كشورهای دیگر می باشد. مشخص كردن زمینه هایی كه در آن نیازهای نوظهور برای همكاری های بین المللی وجود دارد و معین كردن فاكتورهای مقید كننده توسعه فناوری دو مورد بالا یكی از ورودی های شورای علم و فناوری ژاپن را در مورد سیاست های آینده علم و فناوری تشكیل می دهد و همچنین بیانگر پس زمینه ای اطلاعاتی برای صنعت و وزارتخانه های دولت نیز می باشد.

● مزایای فرآیند آینده نگری

ژاپنی ها تشخیص دادند كه ارزش اصلی آینده نگری اغلب به صورت خروجیهای مستقیم آن نیست، بلكه ارزش اصلی به مزایای فرآیند آینده نگری است. (پیش بینی و سیاستهای متعاقب آن بر روی خروجی های پایه گذاری می شوند)

مزایای این فرآیند را می توان در cc۵ خلاصه كرد. (۵ لغتی كه با c شروع می شوند)

۱) ارتباط (گفت و شنود)

۲) تمركز روی دوره های طولانی

۳) هماهنگ شدن

۴) همزبانی و وفاق

۵) تعهد قانونی

● تاریخچه

در اواخر دهه ۶۰ ژاپن متوجه شد كه فناوری آینده نگری یك ابزار بالقوه مفید سیاست را عرضه كرده است، بنابراین تیمی به ایالات متحده امریكا فرستاد تا با متخصصین آن كشور مشورت كنند. در سال ۱۹۷۰ سازمان علم و فناوری اولین آینده نگری در ۳۰ سال آینده علم و فناوری را به عهده گرفت.

برنامه آینده نگری ژاپن تا به امروز تحت ۴ رده اجرا می شده است كه به ترتیب اهمیت و گستردگی سازمان های مربوط طبقه بندی می شوند. به طور خلاصه می توان این طبقه بندی را در جدول ۱ نمایش داد.

برنامه آینده نگری ژاپن تا به امروز تحت ۴ رده اجرا می شده است كه به ترتیب اهمیت و گستردگی سازمان های مربوط طبقه بندی می شوند. به طور خلاصه می توان این طبقه بندی را در جدول ۱ نمایش داد.

نمونه فعالیت های سطح بالای آینده نگری فناوری پیش بینی های متنوع فناوری و ویژن اجتماعی است كه به وسیله سازمان های دولتی تدوین و تنظیم می شود. فعالیت های سطح متوسط آینده نگری فناوری را سازمان های صنعتی با همكاری شركت های مربوط انجام می دهند و در نهایت فعالیت های سطح پایین آینده نگری فناوری توسط شركتهای خصوصی انجام شده است كه تعداد قابل ملاحظه ای دارند ولی به صورت عمومی نیستند.

● بررسی های فراگیر

در طول این سال ها ژاپنی ها درگیر بسیاری فعالیت آینده نگری فناوری بوده اند. نمودار زیر دوره زمانی برنامه های فراگیر آینده نگری را از اولین تا آخرین بررسی در طی ۳۰ سال اخیر نشان می­دهد.همه هفت بررسی به كمك روش دلفی انجام شده است. "سازمان علم و فناوری" و "موسسه ملی سیاست گذاری علم وفناوری" برنامه بررسی آینده نگری فناوری را هر پنج سال یكبار از سال ۱۹۷۱ تا به حال اجرا كرده اند.

● توضیحی راجع به تمركزگرایی دولت ژاپن برای ایجاد وفاق بیشتر

در دهه ۹۰ در كشور ژاپن به دنبال انباشته شدن كسری بودجه های سالیانه بدهی های دولت به میزان زیادی افزایش پیدا می كند. این كسری زیاد بودجه در اواسط دهه ۹۰ به عنوان یك معضل سیاسی مطرح شد كه هنوز هم نگرانی های آن به اتمام نرسیده است.

در ادامه آن ماجرا مردم ژاپن نسبت به سرمایه گذاری های دولت بسیار حساس شدند. شكست بانك ها به همراه غفلت ها و گمراهی زیاد مسئولان تجاری و بازرگانی دولت نظرات مردم را به شدت تحت الشعاع قرار داده بود.

در نتیجه همگی به این نتیجه رسیدند كه می بایست سیستم حكومتی تغییر كند و تبدیل به یك سیستم كوچك تر و در عین حال موثرتر بشود. بنابراین در سال ۱۹۹۹ مجلس ژاپن وزارت خانه ها و سازمان های مربوط را از ۲۲ به ۱۳ كاهش می دهد.

بر طبق این برنامه وزارتخانه "تحصیلات، علم، ورزش، فرهنگ" با "سازمان علم و فناوری" ادغام شد و تبدیل به وزارتخانه "تحصیلات، علم، ورزش، فرهنگ و فناوری" شد. این وزارتخانه مسئول محدوده گسترده ای از علم و فناوری شده كه گستره آن علوم پایه تا تحقیق وتوسعه كاربردی را زیر پوشش قرار می دهد.

ضمنا "موسسه ملی سیاست گذاری علم و فناوری" یكی از موسسات، این وزارتخانه تازه و نوپا است. به طور هم زمان "شورای علم و فناوری" تقویت شده و به عنوان یك شورای جامع علم و فناوری محدوده فعالیت گسترده تری پیدا كرد. به طوری كه علاوه بر علوم طبیعی در زمینه های علوم انسانی و اجتماعی هم شروع به كار كرد. البته كاركرد انجمن و شورای فوق­الذكر تهیه چارچوبی برای تحقق تحقیقات علم و فناوری است.

طی سالهای گذشته در ژاپن شاهد دوره ای بودیم كه تغییرات بنیادی در سیستم دولتی آن انجام می شود. كه البته این تغییرات با در نظر گرفتن محدودیت های موجود در ژاپن است اعم از بدهی های زیاد دولت، پیر شدن سریع جمعیت و موضوعات مربوط به جهانی شدن، در ضمن به عنوان یك مساله مهم قابل ذكر است كه استفاده از منابع طبیعی محدود هم باید مورد توجه قرار گیرد.

● منابع انسانی

▪ بدنه علمی

بدنه علمی در بررسی دلفی تهیه كنندگان سئوال ها و پرسش شوندگان هستند. اعضای زیرگروه ها را كه تهیه پرسش نامه بر عهده آنهاست در بخش بدنه اجرایی معرفی می كنیم و در این بخش به معرفی نحوه انتخاب پاسخ دهندگان، خصوصیات و نحوه توزیع آنها در مشاغل مختلف می پردازیم.

▪ انتخاب پاسخ دهندگان

بعد از چندین دوره برگزاری مطالعات دلفی در ژاپن اكنون بانك اطلاعاتی خوبی از افرادی كه می توان در بررسی دلفی از آنان بهره جست وجود دارد. علاوه بر امكان فوق در ادامه روش انتخاب پاسخ دهندگان در بررسی هفتم ارایه می شود.

انتخاب پاسخ دهندگان بر مبنای توصیه اعضای هر زیرگروه انجام شد. به وسیله توصیه اعضا سعی شد تا لیستی هر چه بزرگتر از متخصصین با دانش وسیع در شاخه مربوطه تهیه شود. البته این نكته نیز در نظر بود كه تعداد افراد حاضر از بخشهای دولت دانشگاه و صنعت نیز متناسب می باشد.

پاسخ دهندگان می بایست یا در "تحقیق و توسعه" كار می كردند و یا مدیریت پروژه هایی را در دست می داشتند و یا در این گونه موقعیتها می بودند و دانش تخصصی در شاخه مربوطه می داشتند.

در دور هفتم، پاسخ دهندگان با توجه به توزیع افرادی كه در "تحقیق و توسعه" در هر شاخه فعالیت می كنند، انتخاب شدند. با توجه به این موضوع درصد طبقه بندی افراد به صورت زیر شد:

▪ كارمندان شركتها ۳۶%

▪ افراد دانشگاهی ۳۷%

▪ كارمندان دولتی ۱۵%

▪ دیگر كارمندان غیر شركتی۱۰%

▪ دیگر مشاغل ۲%

در دور هفتم سعی شده است كه نسبتا از افراد جوانتر كه در ده سی سالگی یا چهل سالگی از عمر خود هستند استفاده شود. (در دور ششم حدود ۸۰% از افراد در دهه چهل سالگی یا پنجاه سالگی از عمر خود به سر می بردند). همچنین سعی شده است كه از خانم ها بیشتر استفاده شود (تنها ۲% از افراد در دور ششم، زن بودند.)

از پاسخ دهندگانی كه طی مراحل بالا انتخاب شدند، سئوال شد كه آیا آنها مایل به همكاری در این برنامه می باشند؟ سپس از میان آنهایی كه تمایل خود را ابراز كرده بودند كه در دور اول شركت كنند، افرادی انتخاب شدند در دور اول ۴۴۴۸ پرسشنامه و در دور دوم ۳۸۰۹ پرسشنامه فرستاده شد. از آنهایی كه پس از دور اول از تصمیم خود منصرف شدند، صرفنظر شد.

▪ طبقه بندی افراد در این بخش به شرح زیر بود:

ـ كارمندان شركتها ۳۱%

ـ افراد دانشگاهی ۴۲%

ـ كارمندان دولت ۱۴%

ـ دیگر كارمندان غیر شركتی ۱۰%

ـ دیگر مشاغل ۳%

در مقایسه با دور قبل، درصد افراد دانشگاهی بالا رفته استع اما درصد افراد كارمندان شركتها افت كرده است، كه عمدتا به این دلیل بود كه دو شاخه "مخابرات" و "اطلاعات" با یكدیگر تلفیق شدند و به دلیل اینكه این دو شاخه بیشترین تعداد از پاسخ دهندگان را دارا بودند، درصد این افراد با كاهش مواجه شد.

از نظر سن، تعداد پاسخ دهندگانی كه در دهه ۴۰ سالگی بودند كمی كاهش یافت و آنهایی كه در دهه ۵۰ سالگی بودند كمی افزایش یافتند. همچنین تعداد زنان پاسخگو كمی افزایش یافت، اما این تغییر نیز بسیار اندك بود و هنوز درصد زنان كمتر از ۳% بود.

● روش

▪ سیاستگذاری تحقیق و فناوری

تصمیم گیری در زمینه سیاست های تحقیق و فناوری و مدیریت نوآوری كارآفرین نیازمند روشی برنامه ریزی شده، نظام مند و سازمان یافته می باشد كه شامل اجزاء زیر است:

ـ موقعیت یك فناوری را تحلیل می كند. (مونیتورینگ فناوری)

ـ توسعه های احتمالی آن را می شكافد. (آینده نگری)

ـ اثرات مستقیم و غیرمستقیم آن را بر اقتصاد، محیط زیست، بهداشت، جامعه و دیگر زمینه­ها تخمین می زند. (ارزیابی اثرات فناوری)

ـ این اثرات را بر پایه اهداف از پیش تعیین شده ارزیابی كرده با دیگر توسعه های مطلوب مقایسه می كند و فعالیت ها و سازماندهی های احتمالی را بر پایه آن تدوین می كند. (راهبردهای نوآوری یا مطالعات سیاست فناوری)

● كلیات روش دلفی

فرآیند دلفی – با نگاهی كلی تر – روش تخصصی برای ارزیابی فناوری است. این روش بر پایه روشهای خلاقانه حل مسأله علمی بنا شده و در تحلیل و فناوری سیستم ها به طور خاص تعریف و به كار گرفته شده است.

نویسنده : حمید رضا تبرایی، احسان مظفری پور، پدرام عطایی

---