انــقلاب, پدیده ای غربی یا جهانی

انقلاب، مقوله ای نوپدید در جامعه انسانی است كه علل مختلف و تبعات فراوانی برای آن قابل تبیین است. تضاد اقتصادی، عدم تعادل میان ساختارها، نهادها و روابط اجتماعی و بحران در كاركرد جامعه از یكسو و نیز بسیج سیاسی، سازماندهی و رهبری و ایدئولوژی خاص در فرصت سیاسی مناسب از دیگر سو، وضعیت یك جامعه را انقلابی می كند و عدم مدیریت صحیح حاكمان و سیاستمداران، فضا را به سمت پیروزی انقلاب سوق می دهد.

در طول تاریخ سیاسی اجتماعی بشر، انقلاب از هنگامی به عنوان یك مفهوم و واقعیت اجتماعی پذیرفته شد كه در فرانسه در قرن هجدهم میلادی، اکثریت مردم توانستند حكومت وقت را ساقط كنند، قانون جدیدی روی كار آورند و خود، آینده سیاسی خویش را رقم زنند. پس از آن، انقلاب ها و نهضت های سیاسی فراوانی در جوامع مدرن و جهان سوم روی داده است كه هركدام نقش عظیمی در خود آن جوامع و جهان پیرامون آن به جای گذاشته اند. در این میان اسلام و كشورهای اسلامی نیز از انقلاب و نهضت های سیاسی مبرا نبوده اند. مصر، تركیه، سوریه، لبنان، عراق و خصوصاً ایران تجربیاتی از دست را داشته اند و نقش دین اسلام در این وقایع غیر قابل انكار است.

این واقعیتی غیر قابل انکار است که اسلام دینی اجتماعی و پویا است و كاركردهای اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی بسیاری در جامعه ایفا می كند و از همین رو بررسی جامعه شناختی انقلاب در كشورهای اسلامی بدون توجه به اسلام و كاركردها و ایده های آن، ناقص به نظر می رسد. بر همین مبنا در این مقال ابتدا ضمن تبیین مفهوم انقلاب و انواع آن، مدلهای مختلف و نظریات متفاوت اندیشمندان سیاسی و اجتماعی درباره انقلاب تشریح شده و رابطه هركدام با دین نیز سنجیده میشود و سپس به تحلیل وضعیت ایران، انقلاب اسلامی ایران و مقایسه تطبیقی آن با دیگر انقلاب ها پرداخته شده است؛ شاید در نهایت بتوانیم این سوال را پاسخ دهیم که ((انقلاب پدیده ای غربی است یا جهانی؟))

● مفهوم انقلاب

بررسی مفهوم انقلاب، در اندیشه ها و مكاتب مختلف به نتایج و تعاریف متفاوتی منجر شده است. برخی متفکرین، انقلاب سیاسی را از انقلاب اجتماعی متمایز كرده اند و در نتیجه تعاریف متفاوتی برای هركدام قائل شده اند. برخی اندیشمندان، انقلاب صلح آمیز را از انقلاب خشونت آمیز تفكیك كرده اند. برخی دیگر به تمایز میان انقلاب های بزرگ و کوچک قائل هستند و به هرحال بر مبنای هركسی از ظن خود شد یار من، اندیشمندان و صاحبنظران در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، نظامی و بسیاری از دیگر عرصه ها، سعی كرده اند انقلاب را برمبنای آن چه می پندارند، تعریف كرده و به تقسیم بندی آن روی آورند.

لیکن در تعریفی نسبتا جامع می توان انقلاب را نوعی دگرگونی ساختاری و اساسی در سیاست و اجتماع و فرهنگ یک جامعه دانست که علل متفاوتی از جمله فقر، نابرابری، فساد، ظلم، مقابله با ایده های پذیرفته شده و تضاد فرهنگی، سیاسی، اقتصادی، بحران کارکردها و ساختارهای اجتماعی و بسیج سیاسی و ایدئولوژیک و... می تواند داشته باشد و در طول زمان، نتایج قابل پیش بینی و غیر قابل پیش بینی زیادی را به همراه خواهد داشت. نكته اساسی در انقلاب، تغییر از پایین به بالاست وگرنه تغییر از بالا به پایین و حكومتی، نوعی اصلاح محسوب شده و تغییرات انفجاری چریكی و نظامی نیز در حیطه جنبش ها و بسیج های سیاسی مطالعه می شود. ابعاد مهم انقلاب، آنگونه كه استانفورد كوهن ابراز كرده است شامل استحاله ارزشها، دگرگونی ساختاری، تغییر نهادها، تغییر نخبگان، تغییر كانونهای مؤثر مشروعیت و خشونت است. اما در این بخش از مقاله سعی می كنیم به تعاریف متفاوتی از انقلاب و تعاریف مصداقی تر از آنچه در بالا اشاره كردیم، بپردازیم.

● نگاه سیاسی به انقلاب

در نگاه سیاسی به انقلاب، بیشتر تغییر حكومت و ساختارهای سیاسی مورد توجه است. یكی از اندیشمندان علوم سیاسی به نام «استفان والت» معتقد است انقلاب، از بین بردن یك دولت مستقل توسط اعضای جامعه است كه منجر به جایگزین كردن دولت جدید و نظام سیاسی جدید می گردد. «ساموئل هانتینگتون» نیز در همین زمینه معتقد است كه انقلاب، تحولی سریع و اساسی و خشونت بار در ارزشها و اسطوره های حاكم بر جامعه و نهادهای سیاسی است.

در این دیدگاه، انقلاب وسیله ای برای تغییر وضع موجود به وضع مطلوب است كه علل مختلف سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی موجد و موجب بروز آن است. از این لحاظ انقلاب، در ارتباط تنگاتنگ با مفاهیمی چون جنبش، كودتا و نهضت است. طبق نظرات این گونه متفکرین، حکمرانان جامعه نامتعادل از لحاظ كاركردی در هركدام از حوزه های مختلف نظام اجتماعی، برای حفظ خود دو راه را پیشه می كند: یا سركوب مطلق و فشار زیاد بر جامعه، كه ممكن است به نوعی انفجار اجتماعی و ایجاد انقلاب منجر گردد و یا آزادی نسبی در گروه های مخالف پیشه می گیرند كه این راهكار نیز باعث قوت گرفتن انقلابیون و نفوذ بیشترشان بر افكار عمومی و در نتیجه انقلاب می شود. بنابراین در شرایط عدم تعادل سیاسی، وضعیت انقلابی بر جامعه حكمفرما می شود و در اكثر مواقع این وضعیت منجر به پیروزی انقلاب خواهد شد.

● نگاه اجتماعی به انقلاب

از جنبه جامعه شناختی، انقلاب تنها تغییر دولت و نظام سیاسی نیست و مسئله مهم تر در آن، تغییر ساختها و نهادهای اجتماعی است که در این صورت رابطه اش با تغییر دولت، عموم و خصوص من وجه است. لذا از نظر جامعه شناسی بسیار انقلاب هایی وجود دارند كه با تغییر دولت به معنی واقعی كلمه همراه نبوده است گرچه تغییر حكومت را در پی داشته است. از جمله انقلاب های رنگی و مخملی اخیر. و از دیگرسو بسیار تغییر دولت هایی بوده كه روند انقلابی را طی نكرده و از طریق جنبش ملی، جنبش قبیله ای، یا جنبش نظامی (كودتا) ایجاد شده است. البته در همین دیدگاه نیز، تفاوت نظراتی وجود دارد؛ از یك سو چپ ها و ماركسیست ها هستند كه انقلاب را دارای كاركرد فرض گرفته و جبر تاریخ را به سمت انقلاب می پندارند و در مقابل ، كاركردگرایان می باشند كه انقلاب را امری غیر كاركردی و خلاف نظم موجود می دانند که البته اگر به وقوع بپیوندد، آن را علت بی نظمی ها و عدم كاركرد صحیح دولت و نظام اجتماعی موجود می دانند. اما در کل دو ویژگی مهم در انقلاب اجتماعی، انطباق تغییرات ساختار اجتماعی با شورش های اجتماعی و نیز همزمانی تغییرات سیاسی و اجتماعی با دیگر تغییرات می باشد.

بدین ترتیب برخی جامعه شناسان، انقلاب را معلول اهمال دولت در حفظ نظم می دانند از جمله «ویلفردو پاره تو» معتقد است: زمانی انقلاب پیروز می شود كه حكام وظیفه خود را درباره حفظ نظم به وسیله اجبار فراموش كنند. یا «آنتونی گیدنز» كه سعی دارد با تلفیق سیاست و جامعه شناسی تعریفی جامع از انقلاب ارائه دهد و در كتاب مشهور خویش معتقد است كه انقلاب «تصرف قدرت دولتی از طریق وسایل خشن به وسیله رهبران یك جنبش توده ای به منظور استفاده بعدی از آن برای ایجاد اصلاحات عمده اجتماعی» است.

● نگاه غیر علمی به انقلاب

علاوه بر نگاه اجتماعی و سیاسی به مقوله انقلاب، در طول تاریخ به وقایع و اتفاقات بسیار دیگری نیز اصطلاح انقلاب اطلاق شده است. از این منظر هر تغییر محیطی، تغییر ارزشی، تغییر فرهنگی خاص و... كه همراه با نوعی انفجار داخلی و تغییر سهمگین باشد، انقلاب فرض می شود. انقلاب صنعتی، انقلاب علمی، انقلاب جمعیتی، انقلاب در ادبیات و موسیقی و... همه مقولاتی از این قبیل اند كه انقلاب به معنای واقعی كلمه نیستند و نوعی تغییر شدید و ساختاری می باشند كه به علت فقر لغت، لفظ انقلاب بر چنین مفاهیمی نیز ذكر می گردد. بنابراین آن چه در اینجا ما به عنوان انقلاب، مورد بحث و نظر قرار می دهیم و قصد مقایسه تطبیقی داریم، انقلاب سیاسی و اجتماعی است كه از قرن ۱۷ در فرانسه آغاز شده و تا به امروز نیز ادامه دارد و هرگز دیگر جنبه ها را در بر نمی گیرد.

● انواع انقلاب

غیر از تقسیم بندی انتزاعی انقلاب به سیاسی و اجتماعی، در عرصه عمل و واقعیت، انقلاب های پیروز شده در طول تاریخ بشر را می توان در چند دسته تقسیم بندی كرد. كه اندیشمند معاصر «جان فوران» به خوبی این تقسیم بندی را به صورت علمی انجام داده است.

۱ ) انقلاب های اجتماعی موفق

انقلاب های اجتماعی موفق، شامل انقلاب هایی بزرگ در قرن گذشته می باشد كه در آن ۵ ویژگی مشترك وجود دارد. در تمامی آن كشورها،

۱ ) توسعه وابسته وجود دارد

۲ ) حكومت سركوبگر وانحصارگر و متكی به شخص اقتدارگر دارد

۳ ) فرهنگ سیاسی مقاوت در آن شكل می گیرد

۴ ) ركود اقتصادی غیر قابل انتظار ایجاد شده است و

۵ ) امكان نفوذ خارجی وجود دارد. این شکل از انقلاب ها به ترتیب تاریخی در كشورهای مكزیك در سال ۱۹۲۰، چین در سال ۱۹۴۹، كوبا در سال ۱۹۵۹، نیكاراگونه و ایران در سال ۱۹۷۹ اتفاق افتاده است.

۲) انقلاب های اجتماعی ضد استعماری

انقلاب های اجتماعی ضد استعماری كه نوعی بسیج سیاسی ملی محسوب می شود، پس از جنگ جهانی دوم و به دنبال تغییر سیاست دولت های بزرگ اتفاق افتاد. در این انقلاب ها وضع سیاسی داخلی یا دیكتاتوری داخلی مورد توجه و آماج حملات نیست، بلكه حضور یك استعمارگر خارجی است كه جرقه مبارزه و اتحاد را شعله ور می سازد.

سید علی ناظم زاده

منابع و مآخذ

كتاب

۱ ـ بشیریه، حسین، «انقلاب و بسیج سیاسی»، انتشارات دانشگاه تهران، چاپ پنجم ۱۳۷۹.

۲ ـ فوران، جان، «مقاومت شكننده; تاریخ تحولات اجتماعی ایران»، ترجمه احمد تدین، مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ چهارم ۱۳۸۲.

۳ ـ فوران، جان، «نظریه پردازی انقلاب»، ترجمه فرهنگ ارشاد، نشر نی، چاپ اول ۱۳۸۲.

۴ ـ كوهن، استانفورد، «تئوری های انقلاب»، ترجمه علیرضا طیب، نشرقومس، چاپ چهارم ۱۳۸۲.

۵ ـ گیدنز، آنتونی، «جامعه شناسی»، ترجمه منوچهر صبوری، نشر نی، چاپ پنجم ۱۳۷۸.

۶ ـ مطهری، مرتضی، «نهضت های اسلامی در صدساله اخیر»، انتشارات صدرا، چاپ بیستم ۱۳۷۸.

نشریه و سایت اینترنتی

۷ ـ اخضری، فروغ السادات، «انقلاب اسلامی و نظریه های انقلاب»، جام جم آنلاین، ۶ خرداد ۱۳۸۲.

۸ ـ پورفرد، مسعود، «انقلاب اسلامی، پرسشها و چالشها»، سایت اینترنتی WWW.BASHGAH.NET