خط های موازی در وزارت خارجه به هم می رسند

پس از آن که محمود احمدی نژاد رئیس جمهور نمایندگان ویژه خود را در امور خارجه به مشاورین تبدیل کرد, نشان داد که به توصیه رهبر انقلاب درباره اجتناب از موازی کاری در تشکیلات دولت توجه دارد, اما زمزمه ادامه اختلاف او با متکی آن هم قبل از آن که وی راهی نیویورک شود نشان داد که این ماجرا همچنان ادامه دارد

پس از آن که محمود احمدی نژاد رئیس‌جمهور نمایندگان ویژه خود را در امور خارجه به مشاورین تبدیل کرد، نشان داد که به توصیه رهبر انقلاب درباره اجتناب از موازی‌کاری در تشکیلات دولت توجه دارد، اما زمزمه ادامه اختلاف او با متکی آن هم قبل از آن که وی راهی نیویورک شود نشان داد که این ماجرا همچنان ادامه دارد.

رئیس‌جمهور گفته بود که سیاست خارجی در وزارت خارجه تنظیم نمی‌شود، گرچه وزارت خارجه پیشنهاد می‌دهد و مسائل را پیگیری می‌کند، اما در واقع این وزارتخانه مجری سیاست خارجی است، یعنی بخش مهمی ‌از بار اجرای تصمیمات سیاست خارجی در حیطه وزارت امور خارجه است. احمدی‌نژاد افزوده بود وزارت خارجه البته مرکز هماهنگی فعالیت‌های خارج از کشور هم هست. اگر چه متاسفانه نهادهایی داریم که بدون هماهنگی عمل می‌کنند.

احمدی‌نژاد در ادامه از تغییر و تحولاتی که در وزارت خارجه روی داده و قرار است رخ دهد سخن گفته و اضافه کرده بود: موضوع مهم این است که تغییر نگاهی که در سیاست خارجی رخ داده باید در وزارت خارجه نهادینه شود، بالاخره چندین سال این وزارتخانه در مسیر همراهی با معادلات جهانی حرکت کرده، حالا بناست تحول رخ دهد، البته تحولاتی نیز شروع شده که من امیدوارم به سرعت جلو رود.

او درباره جزییات این تغییر گفته است: ساختار وزارت خارجه، تشکیلات سفارتخانه‌ها و درجه‌بندی آنها باید عوض شود. همچنین ارزیابی‌ها و ادبیات دیپلماتیک باید تغییر کند که این کار آغاز شده و باید تکمیل شود.

احمدی‌نژاد در پاسخ به این سوال که آیا دستگاه دیپلماسی انتظارات شما را برآورده کرده است، گفت که بالاخره در سیاست خارجی همه با هم کمک می‌کنیم و کار را جلو می‌بریم. او با این سخن نشان داد که نه تنها سعی به کتمان اختلاف ندارد بلکه تلویحا نیز این مساله را تایید می‌کند و ابایی از آشکار شدن این اختلاف ندارد.

این اختلاف تا آنجا رسید که حتی برخی از سایت‌های خبری نقل کردند که نزدیکان رئیس‌جمهور به دنبال تغییر وزیر امور خارجه هستند و تا کنون چند گزینه به عنوان جانشین متکی مطرح شده‌اند که از مهم‌ترین آنها سعید جلیلی و ثمره هاشمی مشاور ارشد رئیس‌جمهور هستند و دولت برای برداشتن متکی تصمیم قطعی گرفته است.

با این حال متکی فقط به اظهارات بقایی درباره انتصاب دو نماینده ویژه دیگر از سوی رئیس‌جمهور، آن هم بعد از توصیه صریح رهبری به دولت در باب پرهیز از موازی‌کاری در عرصه سیاست خارجی پاسخ داد و در موارد دیگر سکوت کرد او حتی در جمع خبرنگاران در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با ادوارد نعلبندیان، وزیر خارجه ارمنستان در مورد شایعه استعفایش از وزارت خارجه گفت: ما به شایعاتی که عمدتا در خارج از کشور با اهداف خاص سیاسی مرتبط با منافع کشورمان مطرح می‌شود جواب می‌دهیم. شایعات دیگر چندان در اولویت‌ها برای پاسخگویی نیست.

● متکی کیست؟

منوچهر متکی ۵۷ ساله که ۴ سال سکاندار دیپلماسی دولت نهم بود و یک سال است که هدایت کشتی سیاست خارجی را در دولت دهم بر عهده دارد اهل شهرستان بندر گز در استان بدون مدرک تحصیلی متکی، لیسانس علوم اجتماعی از دانشگاه ال امین بنگلور هندوستان و کارشناسی ارشد روابط بین‌الملل از دانشگاه تهران است. او دو فرزند، یک دختر و یک پسر دارد و تنها وزیر خارجه ایران پس از انقلاب است که بدون مدرک دکتری به این سمت دست یافته است. او نسبتا به زبان انگلیسی (مکالمه و ترجمه) تسلط دارد و با زبان‌های اردو و ترکی استانبولی نیز آشنایی دارد.

وی پس از انقلاب اسلامی سمت‌های متفاوتی در بخش‌های مدیریتی و اجرایی داشته است. او در سال ۱۳۵۹ نماینده دور اول مجلس شورای اسلامی و عضو کمیسیون خارجی بود در سال ۱۳۶۳ به ریاست اداره هفتم وزارت امور خارجه رسید و در سال ۱۳۶۴سفیر جمهوری اسلامی ایران در ترکیه شد.

۴ سال بعد یعنی در سال ۱۳۶۸ وی سمت مدیر کل اروپای وزارت خارجه را به عهده گرفت و در همان سال نیز معاون امور بین‌الملل وزارت خارجه شد. متکی در سال ۱۳۷۱ معاون حقوقی؛ کنسولی و امور مجلس وزارت امور خارجه شد. او در سال ۱۳۷۳ به عنوان سفیر ایران در ژاپن منصوب و ۵ سال بعد در سال ۱۳۷۸ مشاور وزیر امور خارجه شد. متکی در سال ۱۳۸۰ به عنوان مامور، معاونت ارتباطات سازمان فرهنگ وارتباطات اسلامی را به عهده گرفت و بعد از ۲ سال ماموریت در سال ۱۳۸۳ به عنوان نماینده دوره هفتم مجلس شورای اسلامی و رئیس کمیته روابط خارجی کمیسیون امنیت ملی انتخاب شد.

وی از سال ۱۳۸۴ در دوره دولت محمود احمدی‌نژاد به عنوان وزیر امور خارجه مشغول خدمت است.

شایع است که او پیشنهاددهنده سفرهای استانی و دوره‌ای هیات دولت است. متکی بارها در دفاع از دپیلماسی دولت احمدی‌نژاد سخن گفته و تاکید کرده است که برخی از عقب‌نشینی‌ها در گذشته موجب شد تا غرب در پی گرفتن امتیازات بیشتری در پرونده هسته‌ای ایران باشد و اینک ایران توانسته مانع از این امتیازگیری غرب شود. در سند چشم‌انداز ۲۰ ساله پیش‌بینی شده است که ایران به قدرت اول منطقه تبدیل شود و رئیس دستگاه دیپلماسی بر این باور است که در دستگاه دیپلماسی، این مفهوم مهم، منطقی و قابل دسترس، طراحی و تعریف شده است. او که در مبارزات انتخابات نهم ریاست جمهوری یکی از فعالان ستاد انتخاباتی علی لاریجانی بود یکی از پرتحرک‌ترین وزاری خارجه به شمار می‌رود و سیاست خارجی در دولت احمدی‌نژاد را تهاجمی، اما نرم‌افزارانه و از جنس مناسبات بین‌المللی عنوان کرده است. احمدی‌نژاد اعتقاد به دگرگونی اساسی در وزارت خارجه دارد و اما متکی در این دیدگاه با احمدی‌نژاد اختلاف داشته و نسبت به این تحولات اساسی مقاومت نشان داده است. شایعه تغییرات در وزارت امور خارجه با وجود ابقای متکی در پست وزارت چنان است که گفته می‌شود این تغییرات به ۷۰ درصد نیز می‌رسد.

برخی صاحب‌نظران معتقدند سیاست خارجی طی وزارت متکی در دولت نهم در عرصه حرف بالاترین نمره و در عمل پایین‌ترین نمره را دریافت می‌کند.

برخی انتقادات وارده بر متکی در طول دولت نهم عبارت است از عقب رفت در پرونده دریای خزر و مبهم‌تر شدن موضوع جزایر سه‌گانه ایرانی در خلیج فارس و اختلافات ایران با امارات در این باره. همچنین وی در مساله ملوانان انگلیسی به عنوان مسوول ذی‌ربط نقشی نداشت و فاقد اراده بود. به گفته منتقدان تنها نکته مثبت وی دردولت نهم سفر ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به ایران به شمار می‌رود.

اما برخی دیگر معتقدند به علت تعدد مراجع صاحب رای در حوزه سیاست خارجی، نقد و ارزیابی عملکرد منوچهر متکی به طور مستقل امکان‌پذیر نیست.

حتی به اعتقاد برخی کارشناسان سیاسی، ساختار سیاست خارجی ایران به گونه‌ای است که وزیر امور خارجه از اختیارات اندکی برخوردار است و در واقع مشاور روابط بین‌الملل دولت محسوب می‌شود.

● گوشه‌ای از اختلافات

اگرچه از گوشه و کنار خبرهایی در مورد اختلاف متکی با احمدی‌نژاد شنیده می‌شد، اما اختلافی که بر سر فراخوانی سفیر سابق ایران در ایتالیا درطول دولت نهم موجبات نارضایتی شدید وزیر امور خارجه را فراهم آورد، بیشتر رسانه‌ای شد.

ماجرا از آنجا آغاز شد که منوچهر متکی به دلیل نارضایتی از عملکرد ابوالفضل ظهره‌وند، سفیر وقت ایران در ایتالیا، تصمیم به فراخوان وی به ایران و جایگزینی شخص دیگری به جای او گرفت، این امر با مخالفت دولت مواجه شد و این ممانعت موجبات نارضایتی شدید متکی را فراهم آورد و او تهدید کرد که بر سر این موضوع ممکن است استعفا کند.

همچنین چند هفته قبل، وزیر امور خارجه به خاطر عملکرد شورای عالی امور ایرانیان خارج از کشور، از مجلس کارت زرد گرفت و برای پاسخگویی درخصوص دومین همایش ایرانیان خارج کشور در مجلس حضور یافت. در این بحبوحه برخی گروه‌ها و جریانات سیاسی از احتمال بروز اختلاف بین متکی و رئیس دولت سخن به میان آوردند و انتصاب ۴ نماینده ویژه احمدی‌نژاد در امور کشورهای همجوار را برای کاهش اختیارات وزیر خارجه ارزیابی کردند. پس از آن برخی منابع خبری از تغییرات گسترده در وزارت خارجه خبر دادند.

● نقاط قوت و ضعف عملکرد متکی

این‌که متکی ـ که منتقد نمایندگان ویژه بود ـ با مشاوران ویژه چگونه کنار خواهد آمد، موضوعی است که باید در گذر زمان منتظر پاسخ آن ماند، اما با این حال متکی در طول ۵ سال وزارتش در وزارت خارجه نقاط قوت و ضعفی داشت که که از دید صاحب‌نظران و کارشناسان غافل نمانده است.

محمد کرمی‌راد، عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس که در زمان شایعه شدن استعفای متکی گفته بود در صورت این استعفا رئیس‌جمهور باید منتظر واکنش سنگین مجلس باشد در گفتگو با «جام‌جم» درباره نقاط قوت و ضعف متکی گفت: ایشان به لحاظ عملکردی فردی فعال و پویا، ساعی و تلاشگر هستند که به کارش مسلط است.

وی روابط گرم با کشورهای اسلامی و پیگیری مجدانه امور سیاست خارجی را از ویژگی‌های متکی خواند و تصریح کرد: طبیعی است که هیچ‌کدام از دولتمردان معصوم نیستند، اما اشتباه ایشان کمتر است و حیف است به لحاظ زحماتی که برای احمدی‌نژاد کشید و من شاهد آن بودم بخواهد بحث تداخل کاری به وجود آید و شرایط به گونه‌ای شود که منجر به کدورت شود.

حسن سبحانی‌نیا، عضو هیات رئیس مجلس نیز که هنگام طرح استعفای متکی گفته بود تغییر وزیر خارجه از لجبازی رئیس‌جمهور حکایت می‌کند در گفتگو با «جام‌جم» درباره نقاط قوت و ضعف متکی گفت: نقطه قوت ایشان این است که فردی از بدنه وزارت خارجه است و او بود که ابتدای کار چه در سمت‌های مهم وزارت خارجه در ترکیه و ژاپن و چه به عنوان معاون وزیر خارجه نقش ایفا کرد.

این عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس با اشاره به این که وزیر امور خارجه با زیربنای دیپلماسی آشناست، افزود: او کسی است که وقتی در جایگاه وزارت قرار گرفت تلاش دپیلماتیک خوبی انجام داد و تبیین مواضع جمهوری اسلامی در مسائل هسته‌ای و پیگیری‌های ایشان ازجمله نقاط قوت متکی به شمار می‌روند.

سبحانی‌نیا درباره نقاط ضعف متکی نیز گفت: از وزارت خارجه انتظار می‌رود در این جایگاه از ظرفیت‌های خود استفاده کند تا دیگران در این حوزه دخالت نکنند و استقلال داشته باشد.

وی استفاده از بدنه سیاسی این وزارتخانه را ضروری دانست و تصریح کرد: امروز ما دیپلمات‌های خوبی داریم که دیدگاه دینی، انقلابی و ارزشی دارند و باید از بدنه کارشناسی بهتر استفاده شود، ولی از این ظرفیت‌ها استفاده نمی‌شود و شاهد هستیم به جای نیروهای کارآمد از نیروهایی که کارایی ندارند و با واسطه در مسوولیت‌های کلیدی قرار می‌گیرند، استفاده می‌شود که نتیجه‌اش این می‌شود که وزارت خارجه بازدهی لازم را ندارد. عضو کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس گفت: وزارت خارجه با توجه به فرصت‌ها در رابطه با مسائل پیرامونی یعنی حوزه افغانستان و عراق می‌توانست بهتر از این جلوه کند، اما به نظر می‌رسد که استفاده مطلوب را نتوانسته‌ایم بکنیم.

اما دکتر محمدصادق کوشکی، کارشناس مسائل سیاسی و بین‌الملل معتقد است اگر بخواهیم یک ارزیابی ۵ ساله داشته باشیم، وزیر امور خارجه و مجموعه‌اش در جهت‌گیری با شخص رئیس‌جمهور همراه نبودند.

وی در گفتگو با جام‌جم درباره نتیجه این عدم همراهی گفت: دیدیم که رئیس‌جمهور در یک حرکت واکنشی و انعکاسی دست به انتصاب نمایندگانی در عرصه‌های مختلف زد که تا حدودی سعی داشت اختیارات خود را در عرصه سیاست خارجی افزایش دهد و این امر نمادی بود از این که وزارت خارجه نتوانسته بود خواست رئیس‌جمهور را برطرف کند.

کوشکی با اشاره به سابقه طولانی متکی در وزارت امور خارجه افزود: وزیر خارجه توانسته یک ثبات نسبی را در این وزارتخانه ایجاد کند و از حالت ژله‌ای آن بکاهد، اما در این امر هم صددرصد موفق نبود به نحوی که ما شاهد بودیم که گاهی اوقات ۳۰ سفارتخانه از سفارتخانه‌های ایران تا مدت‌ها سفیر نداشت یا این‌که برخی از سفرای ما مدت‌های طولانی سرپرست بودند.

سعدالله زارعی، کارشناس مسائل سیاسی و بین‌الملل نیز معتقد است که متکی تحرک خوبی را در حوزه سیاست خارجی داشته، اما نقاط ضعفی نیز در عملکرد وی مشاهده می‌شود.

وی در گفتگو با جام‌جم با اشاره به این‌که متکی از نیروهای بسیار با سابقه وزارت خارجه است که در طول سالیان گذشته در بسیاری از فرآیندهای تصمیم‌گیری ایران در سیاست خارجی مشارکت داشته و از تجارب سیاسی بالایی در این عرصه برخوردار است، افزود: با توجه به تجربه ۳۰ ساله وزیر امورخارجه وی یکی از عناصر معتقد و کارآمد نظام در عرصه دیپلماسی محسوب می‌شود، متکی در وزارت خارجه از تحرکی بالای برخوردار بوده و این موضوع سبب شده است که نسبت به سایر وزرای خارجه ایران و حتی وزرای خارجه کشورهای منطقه به عنوان پرتحرک‌ترین دیپلمات و وزیر خارجه شناخته شود.

این کارشناس مسائل سیاسی و بین‌الملل ازجمله دیگر نکات مثبت وزیر امور خارجه را هماهنگی با رئیس دولت دانست و افزود: متکی خط‌مشی اصولی رئیس‌جمهور را در سیاست خارجی قبول دارد و آنها را پیگیری می‌کند همچنین در بین وزرای دولت از کم حاشیه‌ترین وزرا به شمار می‌رود که این مساله از درایت و دوراندیشی وی حکایت می‌کند. اصرار در وزارت ایشان در دولت دهم نیز نشان می‌دهد که رئیس دولت از عملکرد متکی رضایت داشت و او سرگرم وظایف خویش است که در این راستا مثبت عمل کرده است.

وی افزود: وزیر خارجه در مواجهه با رسانه‌ها و مطبوعات نیز فعال است حضور مداوم وی در برنامه‌های تلویزیونی از دیگر نکات مثبت عملکرد ایشان است و ایشان نسبت به آقایان ولایتی و خرازی از حوصله بیشتری در این عرصه برخوردار است.

زارعی در عین حال مساله عدم ارزش افزوده در تربیت کادر دیپلماتیک در دوره ۵ ساله وزارت وزیر خارجه را از جنبه‌های منفی و غیرقابل گذشت عملکرد وی به حساب آورد و خاطرنشان کرد: در عرصه سیاست خارجی در دوران متکی ما شاهد همان دیوانسالاری هستیم که در دولت‌های قبلی وجود داشته و این در حالی است که روح تحرک دولت نهم و دهم با روح برنامه‌ریزی و تحرک در دولت‌های دیگر متفاوت است و این نشان می‌دهد که ما نیازمند یک کادر دیپلماتیک قوی، جدید و متکثرتر بوده‌ایم، اما متکی میراث خرازی و ولایتی را در سیاست خود کاملا حفظ کرده است.

وی با ذکراین نکته که توقعاتی که احمدی‌نژاد از متکی دارد احیاناً برآورده نشده است، گفت: به نظر می‌آمد که وزیر امور خارجه باید وزارت خارجه‌ای متناسب با ایده احمدی‌نژاد تدارک می‌دید که این را می‌توانیم به عنوان یک نقطه ضعف تلقی کنیم.

این کارشناس مسائل سیاسی و بین‌الملل افزود: کار کارشناسی در وزارت خارجه متکی باید بیش از این مقداری بود که وجود دارد و در دیداری که هیات دولت با رهبر معظم انقلاب در ۸ شهریور داشتند ایشان به این نکته اشاره داشتند.

زارعی تصریح کرد: ضعف‌ها و اشکالاتی وجود دارد ولی اگر گفته شود که وزیر خارجه شخصا با رئیس‌جمهور ناهماهنگ است این بی‌انصافی است، اما وزارت خارجه ما با آنچه که در نگرش‌ها و خط‌مشی رئیس‌جمهور دیده می‌شود، تفاوت‌هایی دارد.

کتایون مافی