نگاهی به کتاب گونه باخان

مرحله حسی, حرکتی که از بدو تولد تا دو سالگی کودک را در برمی گیرد و مهمترین چیزی که کودک در این مرحله یاد می گیرد قضیه پایداری اشیاست

مرحله حسی، حرکتی که از بدو تولد تا دو سالگی کودک را در برمی گیرد و مهمترین چیزی که کودک در این مرحله یاد می گیرد قضیه پایداری اشیاست.

مرحله بعد مرحله پیش عملیاتی نام دارد که از دو تا هفت سالگی کودک را شامل می شود و مهمترین مشخصه‌اش عمل سمبولیک توسط کودک است(که به موضوع مورد بحث ما مرتبط است و به آن باز خواهیم گشت) مراحل بعدی، مرحله عملیات عینی و عملیات صوری است که از موضوع بحث ما خارج است.

همانطور که گفتیم مرحله پیش عملیاتی که کودک در آن مرحله شروع به نماد سازی و جمله سازی می کند از سن دو تا هفت سالگی را در بر می گیرد.

از ویژگی های این مرحله کسب عمل سمبولیک توسط کودک است در این مرحله کودک دنیا را به کمک سمبول ها یا نمادها برای خود مجسم می کند.

در این مرحله نمادها به جای اشیا می نشیند و کودک اجازه می دهد تا آنها در زمان و فضایی دیگر مطرح شوند، همچنین در این دوره است که کودک شروع به حرف زدن می کند کلمات برای کودک مثل اشیا نمادهایی هستند که با آنها می توان رویدادهای حال و گذشته را به صورت ذهنی مجسم کرد مثلاً کودک زمانی که کلمه « توپ » را یاد گرفت می تواند سایر اشیای گرد را با کمی تناسب در ذهن مجسم کند.

ژان پیاژه معتقد است که کودک مرحله پیش عملیاتی به رغم یادگیری عمل نمادین محدودیت‌های خاصی هم دارد که مهمترین آنها « خودمداری » و یا ناتوانی در توجه به نظر دیگران است. در خود مداری کودک نیازهای خود را نیازهای دیگران می داند به عقیده پیاژه کودک در این مرحله آنچنان مجذوب احساسات خودش است که نمی‌تواند بفهمد که افکار و کشف‌های دیگران متفاوت از افکار و کشفیات اوست این ویژگی که به نظر می‌رسد مانع درک واقعیت از طرف کودک می‌شود و خطاهای استدلالی ایجاد می‌کند « خودمداری » نامیده می‌شود که می‌توان آن را اینچنین تعریف کرد: تمایل به قضاوت درباره خود و ناتوانی در ادراک وجود نقطه نظراتی غیر از نقطه نظر خود.

قیصر امین پور در کتاب پژوهشی « شعر و کودکی » می‌نویسد: می‌توان گفت که خودمداری یا خودمیان‌بینی هسته مرکزی تفکر کودک است و بنای عظیم نظریه شناختی ژان پیاژه بر همین پایه استوار است او حتی ویژگی زبان کودک را هم بیشتر ناشی از خودمیان‌بینی می‌داند. خودروترین صورت تفکر بازی با تخیل است کودک در این مرحله بیش از مشاهده و تقلید تفسیر می‌کند کودک فیلسوفی است که جهان را به گونه‌ای که تجربه‌کرده‌است درک می‌کند خود را مرکز کائنات می‌داند و فکر می‌کندهر چه‌در اطراف او سیر می‌کند و اتفاق می‌افتد منحصراً برای لذت اوست، او انتظار دارد که بزرگ‌ترها همه چیز را همان‌طور که او می‌بیند مشاهده کنند.

در کتاب « روانشناسی رشد » اثر وندرزندن به کودکی پنج ساله بنام مارگارت اشاره شده که خواهری شش ماهه و برادری هشت ساله دارد که مثال روشنی برای بحث ماست یکی از دلخوشی‌های مارگارت قصه گویی است او تعداد زیادی قهرمان و موقعیت خلق می‌کند قدرت تخیل او حد و مرزی ندارد در قصه‌های مارگارت حیوانات حرف می‌زنند و به مدرسه می‌روند ابر و خورشیداغلب بایکدیگر دعوا می‌کنند برادر هشت ساله‌اش ادوارد سعی می‌کند به او بفهماند که حیوانات به مدرسه نمی‌روند و ابر و خورشید هم نمی‌توانند باهم دعوا کنند ادوارد با تمام جزئیات برای مارگارت توضیح داده‌است اما او باور ندارد ادوارد پیش خود می‌گوید که مارگارت همیشه می‌تواند این حرف‌ها را برای هلن خواهر شش ماهه‌اش تعریف کند زیرا هلن هرگز با او مخالفت نخواهد کرد.

کودک در مرحله خودمداری یا خودمیان‌بینی به طور دائم سوال می‌کند و اصرار دارد که متکلم وحده باشد (حتماً حرف‌زدن هم زمان چند کودک را باهم دیده‌اید) به موجب همین خودمیان‌بینی کودک ممکن است حتی وقتی که هیچ‌کس به حرفش گوش نمی‌کند به صحبت کردن ادامه دهد او در این مرحله به آنیمیسم یا « زنده‌انگاری » اعتقاد دارد و همه اشیای بی‌جان را زنده می‌انگارد کودکان همچنین در اینجا و در زمان حال زندگی می‌کنند آینده تقریباً آخرین مفهومی است که یاد می‌گیرند. اگر به کودک خود بگویید یک‌شنبه آینده او را به باغ وحش می‌برید در درک زمان مشکلاتی خواهد داشت و از فردای آن روز نق زدن را شروع می‌کند: مادر، فردا یک‌شنبه است؟

کودکان فکر می‌کنند هرچه شخص بلندتر باشد مسن تر است آنها حتی فکر می کنند که می توانند زمان را متوقف و سرعت آن را کم و زیاد کنند (همان طور که در کارتون ها اتفاق می افتد)

فرزندا‌ پیاژه به هر کسی که پیپ می کشیدند « بابا » می گفتند و بابا را کسی می دانستند که تعدادی لوسین و ژاکلین (فرزندان خود پیاژه) دارد.

قیصر امین پور در تحقیق جالب خود شعر را زاییده اشتباهات زیبای کودکان در تفسیر شاعرانه محیط پیرامون می داند. او در این تحقیق خودمداری کودک و خود میان بینی شاعر را یکی دانسته است‌ و در آخر به این سخن الکساندر پوشکین رسیده است که «کسی شاعرتر است که بیشتر کودکی خود را به یاد داشته باشد» با این مقدمه طولانی نگاهی کوتاه به شعرهای کتاب می اندازیم.

آفتابگردان های کوچک : موهایش را از ته زده/ به اندازه بند انگشتی مو دارد/ با خود می گوید/ دراز خواهند شد تا صبح خیلی مانده است – صفحه ۳۰ شعر کودک – شاعر در این شعر به خودمیان‌بینی کودک اشاره می‌کند که فکر می‌کند می‌تواند زمان را برای رشد موهایش سرعت ببخشد.

بیرون برف می‌بارد/ خانه‌مان گرم گرم است/ پدر و مادرم با هم دعوا می‌کنند/ لرز لرزان بزرگ می‌شوم – صفحه ۵۴ شعر لرزیدن- که مثالی زیباست برای تفسیر کودک از محیط پیرامون مادرم به‌من گفت که .../ چیز ، گفت .../ در هوای سرد ژاکت بپوش اما مادرم به من نگفت عاشق نشو – صفحه ۵۰ شعر چیز- که نمونه‌ی کودکی است که زود زبان باز کرده ولی زودتر عاشق شده است.

پدر اگر گلها نبودند ما بینی نداشتیم مگه نه؟ / پدر اگر پرندگان نبودند ما گوش نداشتیم مگه نه؟ / پدر اگر من نبودم تو نبودی مگه نه؟ - صفحه ۸۴ شعر اگر گلها نبودند- این شعر ما را به یاد شخصیت پانگلوس در رمان‌«‌کاندید» نوشته ولتر فرانسوی می‌اندازد که می‌گفت « بینی برای آن آفریده شده که بتواند عینک را برروی خود نگاه دارد » و همچنین یادآور جمله معروف برناردو سن پیر است که گفته « خداوند به این علت خربزه را از بیرون خط خطی آفریده که اعضای خانواده بتوانند به راحتی میان خود تقسیم کنند »

پدر، می‌گویی/ بزرگترها که با هم حرف می‌زنند/ کودکان نباید گوش کنند/ چرا؟ نکند حرف‌های خوبی نیستند/ چیزهایی که بزرگترها به هم می‌گویند – صفحه ۸۵ شعر بزرگترها- که نشانگر دورانی است که کودک بی‌آنکه منتظر جواب سوال خود باشد مدام سوال می کند.

اگر بچه ها از ماه به زمین نگاه کنند/ آیا زمین را ماه تصور می‌کنند؟/ نکند به همین علت/ وقتی بزرگترها به ماه می‌روند/ بچه‌ها را با خود همراه نمی‌برند – صفحه ۸۵ شعر همراه- که نمونه‌ای از تصرف ذهنی کودک در زمان و مکان معلم جان/ دیشب زمانی که من خواب بودم/ دریا بالا آمده/ نقشه را آب گرفته/ و به‌این دلیل نقشه مچاله و نوشته‌هایش نا‌خوانا شده‌اند- صفحه ۹۱ شعر نقشه- کودک انگار فکر نمی‌کند که دیگران مسائل را متفاوت با وی درک می‌کنند و می‌اندیشد که دنیای ذهن وی دنیای همگان است.

دوستم با من قهره/ خود را به ندیدن زده/ راهش راعوض می‌کند/ من به بوته کنده شده شبیه‌ام/ او به گل پژمرده

که تابلویی عالی است از قهر و آشتی‌های زودگذر بچگی – صفحه ۹۳ شعر تلخ- بچه‌ای که اذان می‌دهد/ عجله دارد/ چون از روی مناره دوستانش را می‌بیند/ که به توپ بازی می‌روند- صفحه ۱۰۵ شعر مناره – شاید کمتر شعری بتوانداینگونه بازیگوشی کودک را تصویر کند. کودک: برف که می بارد / چرا سفید نمی شود دریا برف: به دریا که می افتم / چرا آبی نشوم من! – صفحه ۱۰۷ شعر سوالات دریایی – سوال و جواب زیبای کودک با برف، البته به نظر می آید برف در این شعر کودک تر از کودک باشد.

کودک چهار دست و پا / و لبخند زنان / بیرون آمد /از زیر آت آشغال - صفحه ۱۰۷ شعر زلزله – کتاب گونه باخان « آفتابگردان) که با برگردان آقای بهروز صدیقی به الفبا و زبان ترکی آذربایجانی چاپ شده نام اصلی اش kanatli sozler bahcesi (باغچه حرفهای بالدار) که توسط یکی از ادبای نامدار ترک یونس بکیر یورداکول تدوین شده است و آقای صدیقی در واقع گلچینی از آن را ترجمه و به محضر خوانندگان عرضه کرده است.

در مقدمه کتاب آمده است این شعرها دو گروه را در بر می‌گیرند: یکی کودکانی که در آینده بزرگ می شوند و یکی هم بزرگترهایی که اسباب بازی هایشان بزرگ شده است.

حداقل با مقایسه این برگردان با شعرهایی که به متن استانبولی آنها دسترسی داشتیم به نظر می رسد که مترجم محترم تا حد ممکن به متن اصلی وفادار بوده بر خلاف کارهایی دیگر از این دست که خواننده را میان ترکی استانبولی و ترکی آذربایجانی پا در هوا می گذارند.

کتاب گونه باخان (آفتابگردان) در نوع خودش کاری زیبا و خواندنی است هر چند به نظر ما بد نبود (حالا نگوییم بهتر بود) ترجمه فارسی اشعار هم در کنارشان می آمد. و نکته دیگری که به نظرمان آمد اینکه از شاعران معروفی چون « داغلارجا » که با چاپ کتاب معروف خود با عنوان « کودک و خدا » در سال ۱۹۴۰ انقلابی در شعر ترک ایجاد کرد در برگردانش کمتر شعر انتخاب شده و از شاعری چون « رشدی اونور » که تقریباً کودک مرد(در سن ۲۲ سالگی) شعری نیامده است، همویی که سروده است:

زمانی که فرفره می چرخاندم / مادرم می گفت / پسرم روزی افسر می شود/ حال آنکه هنوز هم فرفره می چرخانم!

آیدین روشن

میراندا میناس