پیشینه و مفاهیم مهرپرستی

پیش از ظهور زرتشت آریائیان در قالب زروانیگری، مهرپرستی نیز اختیار کردند.(کلمه مهر را دارمستتر به‌معنی دوستی و محبت می‌داند. یوستی می‌گوید که مهر واسطه و رابطه فروغ محدث و فروغ …

پیش از ظهور زرتشت آریائیان در قالب زروانیگری، مهرپرستی نیز اختیار کردند.(کلمه مهر را دارمستتر به‌معنی دوستی و محبت می‌داند. یوستی می‌گوید که مهر واسطه و رابطه فروغ محدث و فروغ ازلی و به‌عبارت دیگر واسطه بین آفریدگار و آفریدگان است. در گات‌ها کلمه میترا به‌معنی عهد و پیمان آمده است. مهر در اوستا از آفریدگان اهورامزدا محسوب شده و ایزد محافظ عهد و پیمان است و از این رو فرشته فروغ و روشنائی است تا هیچ چیز بر او پوشیده نماند. ماه هفتم سال و روز شانزدهم هر ماه و یشت دهم اوستا و جشن مهرگان مخصوص او است. کیش مهر از ایران به بابل و آسیای صغیر رفت و سپس پرستیده شد و به این گونه آئین مهرپرستی پدیدار گشت. (فرهنگ معین)) در کتیبه‌های هخامنشی میثر (Mithra) آمده که تلفظ اوستائی مهر است. در سانسکریت میترا (Mitra) و در پهلوی میتر (Mitr) و در پارسی مصطلح امروز مهر خوانده می‌شود. کهن‌ترین سند نوشته شده الواح گلینی است متعلق به ۱۴۰۰ سال پیش از میلاد مسیح که در کاپاتوکا (Kapatuka) از شهرهای آسیای صغیر، در محلی به‌نام بغازکوی پیدا شد. در کنار نام این دو خدا، نام دو خدای کهن هند و ایرانی ایندرا Indra) نساتی (Nasatya) نیز آمده است. در اوستا میترا مقام شامخی دارد و در زمان پیش از اوستا و رستاخیز زرتشتی، بزرگ‌ترین خدا به‌حساب می‌آمد. این نشانه א که صلیب (چلیپا) شکسته نامیده شده است، در حقیقت صلیب شکسته نیست. این نشانه آریائی است، زیرا در ایران و هند هزاران سال پیشینه دارد. این نشانه א نخستین‌بار در حدود خوزستان یافت شده و مربوط به هفت هزار سال پیش از میلاد می‌باشد به این ترتیب پیشینه تاریخی آن در ایران بسی کهن‌تر از پیشینه آن نزد آریائی‌های هند است و هرتسفلد (Herzfeld) آن را گردونه خورشید نامیده است. در گرمی (Germi) مغان آذربایجان گورهای خمره‌ای از دوره اشکانی به‌دست آمده که در میان آنها پارچه‌ای بسیار زیبا یافت شده است که دارای این نقش می‌باشد.

همچنین این نگاره بر دهانه پاره‌ای از خمره‌های سفالین که مرده‌ها را در آن می‌گذاشته‌اند دیده شده است در مواردی دیگری چون جام تپه‌حسنلو، جام زرکلاردشت، گردنبند عقیق مربوط به دوره اشکانی، گردنبند زرینی مربوط به ۷ هزار سال ق م در رودبار گیلان این نگاره به چشم می‌خورد. گردونه خورشید نخست به این شکل א بوده و کم‌کم خطوط منحنی از بین رفته گاهی به‌صورت + و گاهی با خطوط شکسته ولی با زاویه‌های ۹۰ درجه ترسیم شده و شکل هندسی و ترکیب کامل یافته است. اقوام باستانی بسیاری از جانوران را می‌پرستید‌ه‌اند و از همین جا توتمیسم (Totemisme) پیدا شده است. یکی از این حیوانات بز کوهی است که مظهر سودرسان طبیعت، یعنی خورشید بوده است این نقش بر ظروف بازمانده از سده‌های پیش از میلاد دیده شده و مهم‌تر از همه رابطه‌ای است که مردم باستانی میان هلال ماه و خورشید و شاخ بز کوهی قرار داده بودند. در بسیاری از سفال‌ها در میان انحنای شاخ این جانور و نیز بر پشت آن نشانه + یا א دیده می‌شود. مثلاً بر لیوان سفالین مربوط به ۳۱۰۰ سال پیش از میلاد که در سیلک کاشان به‌دست آمده نگاره + در زیر انحنای شاخ گوزن پیدا است. در کتاب مذاهب بزرگ جهان تصویری است که از کف پای بودا و بر آن نگاره‌هائی است که شناساننده و باورها و آئین و سمبول‌های او است از جمله بر چهار انگشت پای وی نشانه گردونه مهر دیده می‌شود. شمال و شمال باختری ایران مرکز مهرپرستان بوده است.

پلوتارک(پلوتاریک یا پلوتارخوس - Plutarkus = در سال ۴۶ پس از میلاد زاده شده و در سال ۱۲۰ در گذشته.) می‌گوید: ”هرمزد در عالم معنوی به نور همانند است و اهریمن به تاریکی و میان این دو مهر قرار دارد“.(اوستا - یشت‌ها، گزارش پورداود ص ۴۰۱) زرتشت برای گسترش مزداپرستی از اهمیت ایزدان دیگر کاست و مهر را که پایه خدائی گرفته بود یکی از ایزدان کیش خود به‌شمار آورد. با نگرش به اینکه نشانه گردونه مهر به شاهین و فروهر هم بسیار نزدیک است می‌توان پنداشت در زمانی که از اهمیت مهر کاسته شده نشانه مقدس میترائیسم رفته‌رفته به شاهین مبدل شده و این شاهین و نگاره فروهر تمام جاذبه معنوی و روحانی این نشانه را گرفته و مظهر فر و شکوه مینوی گردیده است. هم‌اکنون این نقش را به گونه‌ای دیگر بر کاشی کاری سر درب خاوری آرامگاه بایزید در بسطام می‌توان دید.