مروری اجمالی بر بایسته های کتاب شایسته کودک

هرگاه سخن از «کتاب» به میان می آوریم, مفهوم عامی از انواع نوشته ها و آثار مکتوب را به ذهن می آوریم که هرکس سواد خواندن داشته باشد, می تواند از آن ها بهره بگیرد

هرگاه سخن از «کتاب» به میان می آوریم، مفهوم عامی از انواع نوشته ها و آثار مکتوب را به ذهن می آوریم که هرکس سواد خواندن داشته باشد، می تواند از آن ها بهره بگیرد. این یک تعبیر کلی است، اما وقتی کتاب را با کلمه «کودک» همراه می سازیم، در واقع آن را «خاص» می کنیم. یعنی کتابی که می باید با عنایت به ویژگی ها و توانمندی های خواندن و ادراک کودکان نگارش یافته باشد و ناظر بر نیازها، تلاش ها و ذوق های کودکانه باشد.

بر این اساس، نگاهی اجمالی، گذرا و فهرست وار، به پاره ای از نکات مهم در زمینه ویژگی های کتاب کودک و بایستگی های آن، می تواند والدین و مربیان را در امر گزینش کتاب برای کودکان یا هدایت آنان برای انتخاب برتر و آثار مفیدتر، مدد برساند.

کتاب کودک، اصولا باید براساس بینش های اصیل مکتبی و ارزشی تهیه و تدوین شده باشد و مسئله محتوا و پیام آموزنده و مفید، در آن مدنظر قرار گرفته باشد. از لحاظ زمینه و واژه های به کار رفته شده و موضوع، کاملا قابل فهم و متناسب با سن و سواد کودک باشد و نیز به گونه ای شکل گرفته باشد که دانش او را به طور محسوسی افزایش داده و اثر مطلوب و خوبی بر ذهن کودک بر جای گذارد.

مطالب ارائه شده در کتاب کودک بایستی در سطح فهم کودکان باشد یعنی نیازها، تجربه ها و توانایی های هر گروه سنی را مورد توجه کامل قرار داده باشد. چنین کتابی باید آموزش های غیرمستقیم را بیشتر مدنظر داشته و کمتر حاوی شعارها، پندها و اندرزهای مستقیم باشد.

قطع و اندازه کتاب کودک باید به گونه ای باشد که شوق و رغبت وی را برانگیزاند. همچنین کتاب خوب و مناسب برای کودک، کتابی است که از ترویج و تبلیغ فرهنگ های مبتذل شرق و غرب و فرهنگ های طاغوتی و مصرفی به دور باشد. فاقد بدآموزی باشد و ضدارزش های دینی و اخلاقی نباشد.

ارتباط مطالب کتاب کودک، با عنوان و تصاویر آن را نیز علاوه بر دارا بودن کشش و گیرایی لازم مطالب آن، باید مورد توجه و نظر قرار داد. بیان کتاب کودک هم بایستی یکدست و منسجم بوده و پیام آن تکراری، ضعیف یا بدآموز نباشد.

هرگاه کتاب کودک ترجمه ای از یک متن است یا پاره ای از متنی در آن آورده شده، می باید به دقت و صحت آن اطمینان داشت. همچنان که در یک کتاب خوب کودک، نباید اثری از اقتباس های نابه جا و بازنویسی های نامناسب، به چشم بیاید.

برای کودکان- بویژه در گروه های سنی پایین- بهتر است در حد امکان، از کلمه ها و جمله های موزون استفاده شود و این کلمه ها و جمله ها، به اندازه کافی و لازم، در سرتاسر کتاب تکرار شود.

به طور کلی چگونگی شکل و کیفیت ارائه و محتوای کتاب های کودکان و نوجوانان باید به گونه ای باشد که آن ها را به مطالعه ترغیب و تشویق کند، نه این که آنان را نسبت به خواندن هر کتاب دیگری هم دلسرد نماید.

نوع صحافی، کاغذ و جلدبندی کتاب، باید امکان استفاده ممتد از کتاب را فراهم آورد. همچنین نوع حروف چاپ، نقاشی ها و طرح روی جلد کتاب کودک دارای اهمیت است. رنگ کاغذ نیز باید مورد توجه قرار گیرد. (متن و نقاشی کتاب کودک دست کم باید دو رنگ باشد، یعنی نقاشی و متن نباید به یک رنگ چاپ شود. بهترین رنگ برای متن، رنگ مشکی و بهترین نوع کاغذ، کاغذ مات و زبر است.)

به درشتی و ریزی (تناسب حروف) و تنظیم صفحات (صفحه آرایی و شماره گذاری) هم باید توجه داشت.

روان بودن متن، رعایت نقطه گذاری صحیح و نداشتن غلط های املایی و چاپی و وفاداری به دستور زبان فارسی، از دیگر نکات مهم در این زمینه است.

مشخصات کامل و شناسنامه ای کتاب (نام کتاب، نام نویسنده و ناشر، تاریخ و محل انتشار، شمارگان، نوبت چاپ و بهای کتاب) حتماً باید در کتاب قید و درج شده باشد.

کوتاهی طول سطرهای کتاب کودک و وجود حاشیه سفید در صفحات آن و نیز شلوغ نبودن هر صفحه از لحاظ تصویر و متن، از دیگر نکته های قابل تأمل در این راستاست.

کارشناسان برای تصویر در کتاب کودکان نیز اهمیت ویژه ای قایلند، زیرا کودک اصولا افکاری تجسمی و تصویری دارد. بنابراین کتاب کودک هم باید از چنین خصیصه ای برخوردار باشد. به تجربه ثابت شده که هرچه سن کودک کمتر باشد، اهمیت کتاب او افزون تر می شود. به همین جهت هم، برای گروه های سنی پایین، کتاب مصور توصیه شده. البته نقاشی این گونه کتاب ها هم باید روشن و واضح، فاقد ابهام و دارای رنگ های زنده و زیبا باشد و نیز تصاویر به تفهیم موضوع کتاب به کودک کمک کند. سبک نقاشی هم باید با سطح رشد کودکان تناسب داشته باشد.

به طور کلی، کتاب کودک باید به جوهر هنر وفادار باشد. تکنیک چاپ، محتوا، قالب و پیام، در آن به گونه ای دقیق مورد توجه کافی قرار گرفته باشد و از هر لحاظ دارای درون مایه قوی و مؤثری باشد؛ آن چنان که کودک را به رشد و آگاهی برساند، او را متعادل، با شخصیت و مکتبی بار بیاورد، شور و نشاط یک زندگی خوب و پرثمر و خداپسندانه را به او ببخشد و به دنیای پاکی ها و راستی ها، هدایتش کند.

چنین کتابی قاعدتاً می باید از حوزه سودجویی های نابه جای پاره ای از ناشران به دور باشد و هرچه آسان تر، بیشتر و بهتر، در اختیار کودک و نوجوان قرار بگیرد و شکوفایی و عطرافشانی این غنچه های گران قدر را تسریع کند.

جواد نعیمی

مآخذ:

پژوهشی اجمالی در زمینه ادبیات کودکان، بهمن رازانی

نشریات آموزش و کارنامه کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان

مجله پیک معلم و خانواده

درباره ادبیات کودکان و نوجوانان و مسایل تربیتی، محمود حکیمی