چالش های عادی سازی روابط ارمنستان و ترکیه

از آغاز شروع زمزمه هایی مبنی بر تلاش دو دولت همسایه ترکیه و ارمنستان برای خروج از بن بست موجود در روابط و نیز در پی سفر سال گذشته عبداله گل, رئیس جمهور ترکیه به ایروان برای تماشای دیدار تیم های ملی فوتبال دو کشور, این روند که دیپلماسی فوتبال نام گرفت, همواره موافقان و مخالفان فراوانی در گستره ملی, منطقه ای و جهانی داشته و دارد

● مقدمه

از آغاز شروع زمزمه‌هایی مبنی بر تلاش دو دولت همسایه ترکیه و ارمنستان برای خروج از بن بست موجود در روابط و نیز در پی سفر سال گذشته عبداله گل، رئیس جمهور ترکیه به‌ایروان برای تماشای دیدار تیم‌های ملی فوتبال دو کشور، این روند که دیپلماسی فوتبال نام گرفت، همواره موافقان و مخالفان فراوانی در گستره ملی، منطقه‌ای و جهانی داشته و دارد. در این میان آنچه مهم است هر چه به امضائ پروتکل‌های عادی‌سازی روابط بین وزرای خارجه ارمنستان و ترکیه نزدیک تر شده‌ایم، این تضادها و حمایت‌ها با رشد چشمگیرتری مواجه بوده است. به طوری که پیامد‌ها‌ی امضائ پروتکل توسط دو دولت تا‌کنون از مباحث مهم جامعه سیاسی دو کشور ترکیه و ارمنستان بوده و بر سر آ ن مخالفت‌های بسیاری شکل گرفته که به همین سبب، عملیاتی شدن این اسناد با ابهام روبه‌رو شده است. این سدها و موانع در واقع می‌تواند باعث ایجاد سد محکمی د‌ر ادامه مسیر عادی‌سازی روابط دو کشور باشد، چه‌اینکه مخالفان روند عادی‌سازی و پروتکل امضا شده بین دو کشور با ادامه سیاست خویش، دولتهای آنکارا و ایروان را در مقابل ادامه راه عادی‌سازی روابط با فشارها و مشکلات بسیاری روبرو ساخته‌اند.

● مخالفان ترکیه‌ای روند عادی‌سازی روابط

پس از بروز شبه کودتا و برکناری نجم الدین اربکان اسلام گرا در یک دهه پیش از سوی محافل و احزاب کمالیست با کمک ارتش، فضای سیاسی در ترکیه به نحو چشم‌گیری تشدید شده است. در واقع گام گذاردن ترکیه در هزاره سوم با پیروزی قاطع حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان و پس از آن تشکیل دولت بوسیله‌ی این حزب و سپس تصرف جایگاه ریاست جمهوری، این احزاب پان ترک‌، لائیک و طرفدار اندیشه‌های آتاتورک بودند که از آینده‌ی ترکیه هراسان شدند. آینده‌ای که به گمان آنان می‌تواند با به دست گرفتن قدرت مطلق از سوی احزاب اسلام گرایی همچون عدالت و توسعه قانون اساسی ترکیه، نظم سیاسی گذشته و تمامیت ارضی کشور ترک را خدشه‌دار سازد. بر این اساس مخالفان با توجه به توان و قدرت خود چه در ارتش و چه در ساختار و محافل سیاسی، نظامی و قضایی سد‌هایی بر راه سیاست‌های دولت اردوغان گذاشته‌اند. در این میان عدم وجود شرایط مطلوب، حمایت‌های داخلی از حزب عدالت و توسعه، تغییرات گسترده اجتماعی سیاسی در کشور، تغییر شرایط بین‌المللی و فشارهای دولت‌های اروپایی باعث ناکام ماندن بسیاری از طر حهای مخالفان کمالیست و پان ترکیست گردید.

چه ‌اینکه ‌این تلاشها گاه‌گاه‌هایی با مقاومت‌هایی از سوی روشنفکران، جامعه مدنی ترکیه و فعالان سیاسی مواجه شده است. چنان چه در جریان علنی شدن کودتای ارگنه نون وحتی ترور مقامات سیاسی از جمله رئیس جمهور و نخست وزیر پای بسیاری از مقامات نظامی به مراجع قضایی کشیده شد. اینک که ترکیه جدا از پرونده فضای باز سیاسی در رابطه با کردها در جریان پروتکل امضائ شده بین مقامات آنکارا و ایروان قرار گرفته است، فشارهای احزاب مخالف، محافل ملی گرا و پان ترک و نظامیان حامی نظام آتاتورک بر دولت حزب عدالت و توسعه سنگینی میکند. بطور مثال «آیدین دوغان» میلیاردر ترک نیز که چندین گروه مطبوعاتی نیز در اختیار خود دارد و جزء جناح سکولارها است، به مبارزه شدید علیه حزب عدالت و توسعه و نخست وزیر این کشور روی آورده است و مدام حزب عدالت و توسعه را به فساد مالی متهم می کنند.

سفر عبدالله گل رئیس جمهوری این کشور به ارمنستان با توجه به سال ها تیرگی روابط و قطع مناسبات دیپلماتیک، اقدامی تاریخی و تابوشکن در سیاست خارجی آنکارا بود. ادعای ارمنستان به نسل کشی ارامنه در دوران ترک های عثمانی، اصلی ترین مساله تیرگی روابط دو کشور در طول سالیان گذشته بوده است. با اینکه پس از بازگشت از این سفر، براساس نظرسنجی ها حدود ۶۷ درصد از مردم ترکیه از این سفر استقبال کردند اما احزاب مخالف دولت و احزاب سکولار، این سفر را اشتباهی تاریخی و توهین به ملت ترکیه می دانندبر این اساس حزب حرکت ملی گرای ترکیه گفته است: رئیس جمهوری ترکیه نباید برای تماشای یک مسابقه فوتبال به کشوری برود که از بدو پیدایش، تخم های کین و دشمنی با ترکیه کاشته است.[۱]

احزاب ملی گرا از اینکه ترکیه موضوع قره باغ را از فهرست پیش شرط‌هایش حذف کرده است خشمگین هستند چنانچه رهبر حزب جمهوریت معتقد است ارمنستان همچنان دشمن اول ترکیه است.[۲]در این میان سران احزاب جمهوریخواه خلق،‌ دمکراتیک و سران احزاب مخالف دولت تاکید کردند،‌ که پیش از برقراری روابط رسمی سیاسی میان آنکارا و ایروان "اشغال منطقه قراباغ کوهستانی باید پایان یابد.[۳] به علاوه حزب جمهوری خواه خلق" بزرگترین گروه مخالف در ترکیه، دولت را به تسلیم در برابر فشار دولت‌های خارجی متهم می‌‌کند و از سوی دیگر مهمت ساندیر، معاون دبیر کل حزب راستگرای "جنبش ملی‌گرا"ی ترکیه نیز از امضای توافق‌نامه‌ی زوریخ با عنوان «روز سیاه» برای ترکیه یاد کرده است که اتحاد استراتژیک با کشور آذربایجان را به خطر می‌اندازد.

مخالفان معتقدند که ممکن است پارلمان ترکیه همچنین خواستار ایجاد پروتکل جدید برای مناقشه قره باغ کوهستانی باشد که بر خلاف این پروتکل ها می باشد وحتی گروهی بر این عقیده اند که ۹۵ درصد مردم ترکیه مخالف امضای پروتکل بوده اند و دولت ترکیه با فشار آمریکا و غرب این اقدام را انجام داده است وبرای جلوگیری از آن مقاومت مردم ترکیه ضروری است.[۴]چرا که سیاستهای دولت کنونی ترکیه با منافع آذربایجان تضاد دارد.این فشارها و اتهامات بر آنکارا آنچنان زیاد است که رجب طیب اردوغان نخست وزیر ترکیه به مردم کشورش گفت: در هنگام پخش سخنان رهبران احزاب مخالف از شبکه‌های تلویزیونی، از نگاه کردن بچه‌ها به تلوزیون جلوگیری کنید.[۵]

● مخالفان ارمنی

الف) مخالفان داخلی

قبل وپس از امضای پروتکل سوئیس مخالفت‌های داخلی با این روند وجود داشت و کنگره ملی ارمنستان (متشکل از چند حزب مخالفت دولت) به رهبری لئو تر پتروسیان، رئیس جمهور پیشین این کشور و مخالف اصلی دولت فعلی و همچنین فدراسیون انقلابی ارمنستان (داشناکسیتون)، ضمن تأکید بر مخالفت خود با روند آغاز شده برای عادی سازی روابط با ترکیه، از پذیرش درخواست دولت برای مذاکره در این خصوص امتناع کرده اند. کنگره ملی ارمنستان، ایجاد هرگونه کمیسیون تاریخی به‌این منظور را خیانت دولت به تاریخ و ملت ارمنستان می دانند و آن را عقب نشینی در برابر ترکیه و زمینه ساز بستری برای تحریف واقعیت‌ها می‌دانند. هر چند مخالفت کنگره ملی ارمنستان و شخص پتروسیان برای عادی‌سازی روابط با ترکیه، در حالی صورت می گیرد که و در زمان ریاست جمهوری وی او موافق مذاکره با ترکیه و حتی آذربایجان بدون هرگونه پیش شرط بود. با این حال، او و حزبش در شرایط کنونی با تغییر موضع، به ‌یکی از مهم ترین مخالفان دولت و روند عادی سازی روابط با ترکیه تبدیل شده اند. افزون بر این، حزب داشناکسیون، دیگر حزب مخالف دولت ارمنستان مخالفت خود را با موضوع بازگشایی مرزهای ارمنستان و ترکیه به صراحت ابراز داشته است. چرا که به اعتقاد مقامات این حزب، این اقدام به معنای به رسمیت شناخته شدن مرزهای موجود دو کشور در حالی که ترکیه بخش هایی از خاک ارمنستان را زیر اشتغال دارد است.گذشته از این احزاب اپوزیسیون و موافق دولت تصویب پروتکل را به امضای نخستین پارلمان ترکیه مشروط کرده‌اند. حزب میراث ارمنستان هم ضمن مخالفت با برقراری رابطه با ترکیه خواستار برگزاری همه پرسی شد.حزب داشناکسون هم با انتقاد شدید از سیاست خارجی ارمنستان از ائتلاف با حزب حاکم خارج شد،رهبر این حزب می‌گوید ترکیه همه شرایطش را به ما تحمیل کرده است.[۶]

ب) دیاسپورای ارمنی

ارمنیان از مردمانی هستند که بنا به دلایل مختلفی بویژه سرکوب عثمانی ها در بسیاری از کشورها پراکنده اند اینان اقلیت‌های مهمی را در کشورهای مهم و تاثیرگذار اروپایی، امریکایی و آسیایی تشکیل می‌دهند. اما اتحاد و انسجام آنان دراین کشور ها از آنان اقلیت‌های صاحب نفوذی ساخته است چنانچه دارای لابی سیاسی قدرتمندی بویژه در اروپا وامریکا هستند.به علاوه با کمک های مالی و سیاسی خود به ارامنه داخل ارمنستان نفوذ بالایی در این کشور دارند. بین کشور ارمنستان با دیاسپورا و لابی ارامنه فرق زیادی وجود داردو ممکن است عواملی که برای کشور ارمنستان مهم است، ممکن است برای ارامنه خارج از کشور اهمیتی نداشته باشد چنانچه در سفر سرژ سرکیسیان، رئیس جمهور ارمنستان به آمریکا، اروپا، آرژانتین و لبنان، نمایندگان جوامع ارمنی خارج از کشور که مخالف با توسعه روابط با ترکیه هستند، با تظاهرات از رئیس جمهور ارمنستان استقبال کرده اند. آنها در شعارهای خود رئیس جمهور ارمنستان را "خائن" خطاب کردند .[۷]

از زمانی که متن پروتکل ها برای آگاهی عموم به رسانه‌ها سپرده شد بسیاری از سازمان‌ها، گروه‌ها و احزاب ملی و رسانه‌های ارمنیان و هر ارمنی که نوستالژی وطن داشت علیه‌این پروتکل ها ندای مخالفت سر داد. به نگاه ارامنه دیاسپورا واقعیت این است که خطوط پنهان این پروتکل حق یک ملت را پایمال کرده است و بر این اساس در برابر آن سکوت نکرده اند. ارامنه خارج با تشکیک درنیت آنکارا در امضای این پروتکل ها مخالفت ورزیده اند و حتی خواهان عزل وزیر امور خارجه و دیگر چهره‌های دولتی ارمنستان که در این بین نقش داشتند شده ا ند.به نظر اینان در پاراگراف سوم پروتکل ارمنستان و ترکیه آمده است: "با تأکید مجدد بر وظیفه متقابل و نیز چند سویه خود در احترام به تساوی، خودمختاری، عدم مداخله در امور داخلی دیگر دولت‌ها، احترام به اصول تمامیت ارضی و تغییر ناپذیر بودن مرزها،" این به تفسیر ارامنیان مخالف یعنی اینکه پس از امضای پروتکل، ارمنستان مجبور خواهد بود جمهوری قره باغ را به حال خود رها کند، زیرا بر اساس پروتکل ارمنستان حق دخالت در امور دیگر کشورها (قره باغ) را ندارد.

به علاوه دیاسپورا بر این نظرند که بر مبنای این پروتکل ارمنستان می بایست از پی گیری حقوقی نژادکشی ارمنیان (۱۹۱۵) و نتایج آن یعنی تصرف ارمنستان غربی و دارایی ارامنیان ساکن امپراتوری عثمانی دست بردارد، چرا که باید به تمامیت ارضی ترکیه احترام بگذارد. به علاوه کسی حق اعتراض نسبت به میراث فرهنگی ارمنیان در ترکیه و ... را ندارد چرا که دخالت در امور داخلی آنان است. گذشته از این اینان با پاراگراف پنجم همین پروتکل یعنی "با تأیید مجدد شناسایی متقابل مرزهای مشترک حال حاضر بین دو کشور با تکیه بر پیمان های ذیربط بین‌المللی و حدود مشخص شده آنها،"مشکل داشته وآن را تأیید عهدنامه غیر قانونی "قارص" برای نخستین بار می دانند عهد نامه‌ای که، از بخش عمده‌ای از سرزمین های ارمنی گذشته همانند قارص، آرداهان، آردوین، سورمالو و...به آسانی میگذرد امری که مطمئناً از دید ارامنه جهان حرکتی نابخشودنی و باعث ایجاد شکاف میان ارمنیان خواهد بود.[۸]

بی شک موضوع نسل کشی ارامنه در سال ۱۹۱۵ به‌وسیله ترکان عثمانی و پیامدهای آن برای ارمنیان سراسر جهان امری نیست که توان به آسانی از آن گذر کرد.هر چند بطور دقیقی معلوم نیست ولی چنانچه طرف ارمنی پذیرفته باشد که برای روشن شدن موضوع کشتار ارامنه در سال‌های ۱۹۱۵ تا ۱۹۱۷ کمیته‌ای از مورخان دو کشور تشکیل و از بین‌المللی‌شدن بحران جلوگیری شود این امر از نگاه ارمیان خارج به نوعی امتیاز در قبال مهم‌ترین اهرم فشار بر ضد آنکاراست. در واقع بسیاری از نگران‌اند که با ماده‌ی موجود در موافقت‌نامه مبنی بر «تشکیل هیئتی از تاریخدانان ترکیه و ارمنستان» کشتار سال‌های ۱۹۱۵ و ۱۹۱۶ که اعضای ارامنه از آنها با عنوان "نسل‌کشی" یاد کرده‌اند، آنگونه که باید محکوم نشود. رویدادی تاریخی که نزدیک به یک و نیم میلیون نفر از مردم ارمنستان، به دست ترکان عثمانی کشته شدند. به نگاه بسیاری لابی ارامنه جهان با تمامی توان خود برای جلوگیری از بهبودی روابط ترکیه و ارمنستان تلاش میکند. چنانچه"سوانته کورنل" از کارشناسان این حوزه معتقد است دیاسپورای ارامنه مرزهای کنونی دو کشور را نمیشناسند و به اعتقاد لابی ارامنه، دولت ارمنستان از موضع مردم حمایت نمیکند لذا آنها برای تاثیرگذاری بر رئیس جمهوری ارمنستان تمامی اقدامات لازم را انجام داده و مشکلاتی برای وی ایجاد می کنند.[۹]

● نتیجه‌گیری

آنکارا و ایروان برای عادی‌سازی روابط خود بر اساس یک "نقشه پروتکل " به توافق رسیدند.توافقی که هرچند با امضای وزرای خارجه دو کشور همراه بود اما با پیامد ها و مخالفت‌های بسیاری در دو کشور مواجه شده است این امر باعث شده است که سرانجام پروتکل در هاله‌ای از ابهام فرو رود که دو کشور را ناگزیرخواهد کرد برای پیشبرد روند عادی‌سازی روابط پیش‌شرط‌های چه به صورت رسانه‌ای و شفاهی و کتبی از طرف مقابل درخواست کنند اینک توافقنامه در مجلس دو کشور در حال بررسی است تا مراحل تصویب را بگذراند تا آن زمان دو کشور با فشارهای بسیاری از سوی مخالفان داخلی و خارجی روبرو خواهند شد وحتی ممکن است پروتکل ها به سرانجام خاصی نرسد.هر چند عده‌ای بر این عقیده‌اند که اهداف و انگیزه‌های طرفین می‌تواند بر اختلافات ریشه‌ای غلبه کند و احتمالاً مجالس دو کشور به توافقات صورت گرفته صحه خواهند گذاشت

نویسنده: علی رمضانی بونش

منابع و مآخذ

[۱]. کاظم رهبر، "حمله باند«دوغان» به اردوغان و حزب عدالت و توسعه"، روزنامة سرمایه، ۲۰ شهریور ۱۳۸۷

http://www.sarmayeh.net/ShowNews.php?۱۴۸۶شوØ

[۲]. " عارف واحد ناوان، "کلید طلایی صلح قفقاز"، خبرگزاری آران، ۳ مهر ۱۳۸۸

http://www.arannews.ir/ViewDetail/?lang=fa&ID=۱۴۱۵۵&Type=۳۰۶

[۳]. "رهبر حزب مخالف آذربایجان برای عدم بازگشایی مرز ترکیه با ارمنستان، مقاومت مردم ترکیه را ضروری میداند"، خبرگزاری ترندنیوز، ۳۰ مهر ۱۳۸۸

http://fa.trend.az/news/karabakh/۱۵۶۴۲۲۹.html

[۴]. "نخست وزیر ترکیه : از تماشای بچه ها به سخنان رهبران احزاب مخالف از شبکه های تلوزیونی جلوگیری کنید"، خبرگزاری ترندنیوز، ۲۹ آبان ۱۳۸۸

ttp://fa.trend.az/regions/met/turkey/۱۵۸۴۶۶۷.html

[۵]. Ibid.

[۶]. ناوان، پیشین.

[۷]. " رئیس مجمع آمریکا و ترکیه: دیاسپور ارمنستان در آمریکا درخواست کمک از دیاسپور ترکیه کرده اند"، خبرگزاری ترندنیوز، ۲۳ آبان ۱۳۸۸

http://fa.trend.az/news/karabakh/۱۵۵۸۸۷۲.html

[۸]. "چرا ارامنه با پروتکل امضا شده مخالفند ؟"، هفته‌نامة آراکس، ۵ آبان ۱۳۸۸

http://araxmagp.blogspot.com/۲۰۰۹/۱۰/blog-post_۴۹۵۸.html

[۹]. "کارشناس: عوامل مهم برای کشور ارمنستان، ممکن است برای ارامنه خارج از کشور اهمیتی نداشته باشد"، خبرگزاری ترندنیوز، ۱۵ مهر ۱۳۸۸

http://fa.trend.az/news/politics/foreign/۱۵۵۴۷۶۴.html