قلب مؤمن عرش الرحمن است

«قلب ,كانون توانایی های انسان است, چرا كه برخوردگاه حقایق متعالی با انسان است قلب عضو شهود تجلی الهی است » «تیتوس بوركهارت» قلب كانون عالم صغیر انسان و همزمان, كانون جسم مادی , نیروهای حیاتی, احساسات, عواطف, نفس و همچنین برخوردگاه انسان و قلمروهای سماوی یعنی همان جایگاه استقرار روح است

چه با شكوه است این حقیقت قلب! این كانون اسرارآمیزی كه اگر چه از دید خاكی ما كوچك به نظر می رسد اما به گفته پیامبر اكرم(ص) «عرش الرحمن» است؛ عرشی كه تمام هستی را در خود جای داده است. ایشان در جای دیگری می فرمایند: «نه آسمان و نه زمین، هیچ یك گنجایش مرا ندارند، بلكه تنها قلب بنده مؤمن من است كه مرا دربر تواند گرفت.»مراد عیسی مسیح نیز آنجا كه می گوید «ملكوت خداوند در تو قرار دارد» همان قلب است (لوقا، ۱۷:۲۱). این قلب همانی است كه بنیانگذاران تمام ادیان و نیز كتب مقدس همگی به مطهر نگه داشتن آن به عنوان شرط نجات و رهایی انسان، سفارش كرده اند. [به عنوان نمونه] به این كلام انجیل بنگرید «آنان كه دلشان پاك است، رستگارند چرا كه آنها خدا را مشاهده می كنند» (متی، ۵:۸).اما این حقیقت متعالی انسان بر ما پوشیده است. ما در شرایطی قرار گرفته ایم كه در آن قلب در مركز وجود ما به حفره ای پنهان بدل شده و در عین حال آنچنان دست نایافتنی شده كه می توان گفت عملاً هیچ راهی جز بازكشف قلب و نفوذ در آن برای ما باقی نمانده است.عقیده مركزیت قلب برای وضعیت انسان عقیده ای كلی است، همچنین است رابطه قلب با عقل، حكمت و وحدت. كتاب مقدس و قرآن عمدتاً از علم قلبی سخن می گویند.در مسیحیت، آباء بیابان معانی سمبلیك، عرفانی و معنوی حقیقت قلب را به روشنی بیان كرده اند و این تعالیم به سنتی طولانی در كلیسای ارتدوكس شرق با نام سنت هسوخیایی تبدیل شد كه سنت گریگوری پالاماس در رأس آن قرار داشت. این سنت بر «نماز قلب» تأكید می كند و دربردارنده توضیحاتی در خصوص اهمیت قلب و نیز شرح عرفان و خداشناسی قلب است. تحول دیگر در كلیسای كاتولیك آن بود كه قلب مسیح به یك معنا جایگزین قلب مؤمن می شد و معنویت جدیدی بر مبنای عشق به قلب پاك عیسی مسیح شكل می گرفت. اشاره به قلب رنجور عیسی، در آثار شخصیت هایی چون سنت برنارد كلر فاكس و قدیسه كاترین سینایی متداول گردید.آموزه های مسیحی مربوط به قلب كه بر كتاب مقدس مبتنی است، بیانگر نظریاتی كلی است كه نمونه های آن را در یهودیت، می توان مشاهده نمود. مهمترین این آموزه ها اتحاد قلب با نفس باطنی انسان است. در عرفان یهودی، روحانیت قلب بسط بیشتری یافته است و برخی عرفای یهودی بر ایده «قلب تائب» یا «شكسته» تأكید كرده اند و چنین نگاشته اند كه برای دستیابی به عظمت الهی، فرد باید قلب خود را بشكافد و بدین منظور، «قلب شكسته» مذكور در مزامیر كافی است.برای روشن كردن كلیت معنای معنوی قلب در محدوده دین و در ضمن، تأكید بر بسط و گسترش «خداشناسی قلب» و روشهای خاص هر سنت برای «نماز قلب» باید از هوروس، خدای مصر، (هوروس = قلب عالم) یاد كرد. واژه «هیریدایا» كه در زبان سانسكریت معادل قلب است، نیز به معنای مركز عالم است؛ چرا كه به واسطه شباهت بین عالم كبیر و عالم صغیر، قلب انسان، قلب عالم نیز هست. افزون بر این،اصطلاح «شرادا» به معنای ایمان، نیز بیانگر علم قلب است. در زبان عربی نیز واژه امام، زمانی كه برای انسان به كار می رود به معنای ایمان است و زمانی كه برای خداوند به كار می رود به معنای علم است. در سنت چینی اصطلاح «xin» به دو معنای قلب و ذهن (یا آگاهی) به كار می رود.

شاید بتوان آموزه كلی قلب را كانونی در نظر گرفت كه هم انسان را به عالم معنا (روح) و مراتب عالی تر وجود پیوند می دهد و هم وسیله ای است برای دستیابی به علم باطنی كه راه را برای رسیدن به آن مراتب و در نهایت به الوهیت هموار می سازد. به علاوه در خصوص آموزه قلب بسته به ویژگی های خاص هر دین، نمونه های خاصی وجود دارد. به عنوان مثال، در مسیحیت از این آموزه بیش از هر سنت دیگری بحث شده است. در اینجا مراد ما از مسیحیت، دو شاخه ارتدوكس و كاتولیك روم است و نه مورد خاص سنت یوان دلاكروز، بانی خداشناسی و عرفان قلب كه بسیار شبیه نمونه اسلامی آن است. به هر روی، هدف ما در این مقال اشاره ای مختصر به معنای قلب و خداشناسی و اعمال معنوی مربوط به آن در سطح جهانی و در میان سنتهای دینی و خاصه اسلام است.آثار بسیاری در اسلام، به قلب و معنای معنوی و نظری آن پرداخته اند. در خود قرآن بیش از یكصد و سی مرتبه به قلب/ قلوب اشاره شده است. پیامبر اسلام(ص) نیز بارها در احادیث خود از این موضوع محوری یاد كرده اند. افزون بر این، هیچ رساله صوفیانه ای را نمی توان یافت كه در آن اشارتی به قلب یا آنچه اهل تصوف «الامور القلبیه» اش می خوانند، نشده باشد. عنوان بسیاری از آثار فلسفی و معنوی اسلامی به نوعی با قلب ارتباط دارد. از آن جمله اند: قوت القلوب، شفائه القلوب، نور الفؤاد. در كنار اینها، مجموعه ای از مصطلحات وجود دارند كه به مراتب قلب و حقیقت آن اشاره دارند: فؤاد، سر، لب و دل.برای توضیح مفهوم اسلامی قلب در دو سطح فلسفی و عملی، بهتر آن است كه با اصطلاح عربی دل یعنی قلب بیاغازیم. ریشه این اصطلاح به معنای تغییر و تحول است. اصطلاح انقلاب كه در فارسی امروز به جای واژه فرنگی revolution به كار می رود اساساً به معنای تغییر دولت است. یكی از اسماء خداوند نیز مقلب القلوب است و واژه تقلب در اصطلاح ابن عربی نیز از همان ریشه قلب گرفته شده و به معنای نیروی متحول كننده دائمی است كه ذاتی قلب است؛ نیرویی كه انسجام و یكپارچگی را در حالتی پویا به همراه دارد. افزون بر این، قلب به معنای وارونه كردن نیز هست. قلب در معنای مادی آن به یك معنا عبارت است از وارونه بودن و نماد سنتی آن نیز مثلث بر عكس است. معنای دیگر ریشه قلب، قالب است: آنچه حقیقت باطنی انسان را در خود نگاه داشته است. از آنجا كه قلب برزخ و نیز اصل (مبنای) عالم صغیر به شمار می رود، دو قطب مثبت و منفی نیز در آن وجود دارد. در دانش جفر عمدتاً ریشه قلب به قبل تبدیل می شود كه ریشه قبله است و به مكانی اشارت دارد كه مسلمانان در نمازهای یومیه خود رو به سوی آن دارند. (قبله ای كه جهتش كعبه، خانه خداست.)به لحاظ باطنی، قلب، كعبه- محل استقرار «الرحمن» - است، از این روست كه جلال الدین رومی با اشاره به این تمایز درونی بین قلب و كعبه- و در نتیجه قبله- كه هدف متعالی سفر حج است، چنین می سراید:

ای قوم به حج رفته كجایید كجایید

معشوق همین جاست بیایید بیایید(۲)

اصطلاح «كعبه دل» در ادبیات صوفیانه بسیار به كار رفته است. ریشه قبل نیز به دو معنای پذیرفتن و استقبال كردن است كه از جمله ویژگی های اصلی قلب به شمار می روند. قلب همواره تجلیاتی را كه از مافوق و مادون به او می رسد دریافت می دارد و نه تنها از نیروی تقلب برخوردار است بلكه قادر به پذیرش (قابل/قبول) نیز هست. به واسطه همین حقیقت است كه ابن عربی در اثر معروف خود «ترجمان الاشواق» آنگاه كه می گوید، لقد صار قلبی قابلاً لكل صوره از دو اصطلاح قلب و قابل استفاده می كند.قرآن بسان سایر متون مقدس، علم و فهم را با قلب و كوردلی را با نبود فهم همراه و مربوط دانسته است. به عنوان نمونه خداوند، پس از شكایت از عدم عبرت آموزی انسان از تاریخ، می فرماید: «چرا در روی زمین سیر نمی كنند تا دارای قلب هایی باشند كه با آنها تعقل كنند و گوشهایی كه با آنها بشنوند زیرا چشمها نابینا نمی شوند لكن قلبهایی كه در سینه ها هستند نابینا می شوند.» (،۴۶ الحج).قرآن این كوردلی كه ویژگی انسان هبوط كرده است را به سنگدلی نیز تعبیر كرده است: «چرا وقتی كه بلای ما به آنها می رسید توبه، تضرع و زاری نكردند.

---