کیست تخمدان از تشخیص تا درمان

خانم ها خونریزی های طولانی مدت و دردهای شکمی مزمن خودشان را جدی بگیرند

در دوران جنینی تعداد ۷ میلیون تخمک اولیه در تخمدان جنین تشکیل می‌شود که هنگام تولد حدود ۳ میلیون و ۵۰۰ هزار باقی می‌ماند و پس از رسیدن به سن بلوغ فرد، در هر دوره قاعدگی یکی از تخمک‌ها رشد کرده و به جدار تخمدان رسیده و آزاد می‌شود...

گاهی اوقات این فولیکول در جریان رشد خود مایع جذب کرده و همانند کیست می‌شود. درواقع در شروع هر چرخه قاعدگی، حدود ۱۲ تا ۲۰ فولیکول اولیه حاوی تخمک نارس تحت تاثیر «هورمون محرک فولیکولی» (FSH) شروع به رشد می‌کنند تا به فولیکول ثانوی بدل شوند. بنابراین فولیکول?هادر تمامی خانم‌ها در هر ماه رشد کرده و آزاد می‌شوند و این مورد به عنوان کیست شناخته نمی‌شود.

مقوله کیست تخمدان با کیست‌های متعدد «تخمدان پلی‌کیستیک» تفاوت دارد. در واقع فولیکول‌‌های در حال رشد، در خود مایع جمع می‌کنند که باعث می‌شود اندازه آنها بزرگ‌تر از حد طبیعی شود. کیست تخمدان الزاما یک بیماری نیست و یکی از خواص طبیعی تخمدان ساختن کیست است. تخمدان‌ها در هر ماه یک فولیکول غالب که شبیه کیست است و به غلط کیست نامیده می‌شود ایجاد کرده و نهایتا تخمک درون آن آزاد می‌شود. در مواردی که اندازه این کیست‌ها به بیشتر از ۳ تا ۴ سانتی‌متر برسد، کیست حقیقی است و به آن کیست تخمدان می‌گوییم ولی اگر اندازه کیست از این میزان کمتر باشد، طبیعی است.

● ۹۰ درصد کیست‌های خوش‌خیم به درمان پاسخ می‌دهد

کیست‌های تخمدان به ۲ دسته خوش‌خیم و بدخیم یا تومور سرطانی تقسیم‌بندی می‌شوند. دسته اول کیست‌های هورمونی است که در بسیاری از خانم‌ها ایجاد می‌شود و علایم این نوع کیست قابل کنترل است و در اکثر موارد به دارودرمانی پاسخ می‌دهد. دسته بزرگی از کیست‌های تخمدان به خصوص در خانم‌های جوان مانند کیست‌های آندومتریوز به عنوان بیماری شناخته می‌شود که متاسفانه ممکن است باعث ایجاد مشکل و نازایی در آنها شود. همچنین کیست‌های درموئید یا خونی یا کیست‌هایی که پاره شده و باعث عارضه می‌شود. به علاوه کیست‌هایی هستند که در حقیقیت نوعی تومور تخمدان هستند که مربوط به قشر تخمدان است که غیرطبیعی بوده و با علایم خون‌ریزی، پرمویی و خشونت صدا و... همراه است که خوشبختانه این نوع کیست خیلی شایع نیست و درصد کمی از افراد به آن مبتلا هستند. این نوع کیست‌ها با داروهای هورمونی درمان نشده و نیاز به جراحی دارد.

● سن، عاملی مهم در بدخیمی کیست تخمدان است

کیست‌های بدخیم ممکن است در هر سنی بروز کند اما هرچه سن بالاتر می‌رود احتمال ابتلا به کیست‌های بدخیم افزایش می‌یابد. در حقیقت سن از جمله مسایلی است که در کیست‌های تخمدان اهمیت ویژه‌ای دارد. در خانم‌های جوانی که بین ۲۰ تا ۳۰ سال سن دارند اکثرا کیست‌ها از نوع خوش‌خیم بوده و جای نگرانی ندارد اما برعکس این قضیه، در خانم‌هایی که بالای ۴۰ سال سن دارند ممکن است این کیست‌ها بدخیم باشند. به عبارت ساده‌تر احتمال بدخیم بودن کیستی که در یک خانم ۲۰ ساله وجود دارد در مقایسه با خانمی که ۶۰ ساله است کمتر است. بنابراین اگر در این مساله شکی باشد باید بررسی و آزمایش‌های لازم صورت بگیرد و اقدام به جراحی ‌شود.

● در دهه پنجم زندگی کیست تخمدان شایع‌تر است

بسیاری از کیست‌های تخمدان، زمینه خانوادگی دارد که با پرسش از بیمار می‌توان به ژنتیکی بودن آن پی برد مانند کیست‌های آندومتریوزی. اما اکثر کیست‌ها زمینه خاصی ندارند و در اثر داروهای تحریک تخمک‌گذاری ایجاد می‌شوند. عده‌ای از آنها نیز به طور طبیعی در بارداری‌ها ایجاد و سپس خودبه‌خود جذب می‌شوند. عده‌ای دیگری از کیست‌های تخمدان در زمینه بیماری‌های عمومی مانند کم‌کاری تیرویید، غده فوق کلیه و بیماری‌های کبدی و کلیوی با تغییر میزان هورمون‌ها ایجاد می‌شود. ولی دسته عمده کیست‌های تخمدان مربوط به سنین بالاتر است و در دهه پنجم زندگی شایع‌تر می‌شود. کیست‌های بدخیم یا سرطان‌های تخمدان ممکن است در بعضی از خانواده‌ها بیشتر باشد. کیست‌ها یا تومورهای بدخیم تخمدان مربوط به بیماری‌های خود تخمدان یا ناشی از متاستاز یا پخش شدن سلول‌های سرطانی از دستگاه گوارش به خصوص لوله‌های گوارشی و معده باشد.

● درد مبهم زیر شکم را جدی بگیرید

خیلی از اوقات کیست تخمدان علامت ندارد و در معاینات یا سونوگرافی‌ها کشف می‌شود ولی علایم شایع شامل لک‌بینی، خون‌ریزی‌های نامنظم، دردهای زیر دل یا اختلالات زمانی قاعدگی است. کیست‌های بدخیم با علایم بالینی همراه است؛ در این موارد اندازه کیست‌ها بیش از ۵ سانتی‌متر است. داخل کیست‌ها خالی نبوده و به شکل توپر است و جوانه دارد. در سونوگرافی، کیست‌ سطح ناصافی دارد که این مساله احتمال بدخیم بودن آن را افزایش می‌دهد. از طرف دیگر کیست‌هایی هستند که به سرعت بزرگ شده و در نتیجه شکم بزرگ شده یا همراه با آسیت است که در اصطلاح عامیانه گفته می‌شود که شکم آب آورده، این مورد هم یکی از نشانه‌های بدخیمی احتمالی کیست تخمدان است.

بیش از نیم قرن است که در دنیا از قرص‌های جلوگیری از بارداری برای درمان کیست‌های خوش‌خیم استفاده می‌شود و عوارضی ندارد. اکثر خانم‌ها دارای کیست‌های هورمونی هستند. اگر اندازه آنها کوچک و از نوع خوش‌خیم باشد، همراه با آب داخل مایع شکمی نباشد و در سونوگرافی، برجستگی‌ای نداشته باشد با مصرف قرص‌های جلوگیری درمان می‌شود یا با داروهای لازم دیگر که پزشک تجویز می‌کند، برطرف می‌شود. در ۹۰ درصد از موارد کیست‌های خوش‌خیم به دارودرمانی پاسخ می‌دهد و ۱۰ درصد مابقی به درمان پاسخ نمی‌دهد. در این صورت کیست‌هایی را که باقی بمانند، مورد بررسی بیشتری قرار می‌دهیم. این ارزیابی بر حسب سن صورت می‌گیرد. اگر خانمی در سن یائسگی کیست ۳ تا ۵ سانتی‌متری‌ داشت نباید به این راحتی از آن گذشت. در هر حال شرح حال بیمار، سن و علائمی که با آن مراجعه کرده اهمیت خاصی دارد.

● حال چه کنیم؟

عمده کیست‌های تخمدان نیاز به درمان ندارند و پس از بررسی و تشخیص دقیق توسط پزشک طی زمان جذب می‌شوند. عده‌ای نیز با درمان‌های بیماری‌ زمینه‌ای یا اختلالات هورمونی بهبود می‌یابند. دسته‌ای از کیست‌ها که مشکوک به بدخیمی‌اند یا بزرگ یا با علایم درد و خون‌ریزی هستند با تشخیص پزشک پس از درمان‌های طبی و عدم بهبودی، باید جراحی شوند که به ۲ شیوه جراحی لاپاراسکوپی و لاپاراتومی انجام می‌شود که در مراکزی که امکانات لاپاراسکوپی موجود باشد ترجیحا برای راحتی بیمار با لاپاراسکوپ درمان صورت می‌گیرد.

● سخن پایانی

در نهایت به خانم‌ها توصیه می‌شود که اگر دچار دردهای مزمن هستند یا اینکه خون‌ریزی طولانی‌مدت دارند حتما به پزشک متخصص زنان مراجعه کنند تا ماهیت کیست‌ها مشخص شود و اگر نیاز به دارودرمانی یا جراحی است، اقدامات لازم صورت بگیرد.

دکتر ابوالفضل مهدی‌زاده‌کاشی

متخصص زنان و استاد گروه زنان دانشگاه علوم پزشکی تهران