آیا از دیدگاه اسلام ممکن است کسی مورد شفاعت قرار بگیرد

هنگامی که سخن از جرم و گناه و محکومیّت کسی به میان می آید, و شخصی پا به میان می گذارد, و گنهکار یا مجرم را با پایمردی و وساطت از مرگ یا زندان نجات می بخشد, می گوییم فلانی در حق او شفاعت کرد

واژهٔ «شفاعت» از مادهٔ «شفع» به معنای جفت گرفته شده است. از آن روی به وساطت برای رهایی گنهکار، شفاعت گفته می‏شود، که جایگاه شفاعتگر و نیروی تأثیر او، با عوامل نجاتی که در وجود شفاعت شونده هست، هر چند اندک باشد، ضمیمه و جفت می‏شوند و هر دو به کمک هم، موجب رهایی گنهکار می‏گردند.

شفاعت اولیای خدا برای گنهکاران، در ظاهر این است که عزیزان الاهی، به دلیل جایگاهی که در پیشگاه خداوند دارند، به اذن خدا و با ضوابط خاصی که جنبهٔ کلی دارد، نه فردی، می‏توانند برای مجرمان و گنهکاران وساطت کنند، و با دعا و نیایش، از خداوند بزرگ بخواهند که از کوتاهی و گناه آنان درگذرد. البته شفاعت کردن و پذیرفته شدن شفاعت آنان، در گرو شرایطی است که برخی مربوط به گنهکار، و برخی مربوط به مورد شفاعت، یعنی گناه است.

به بیان دیگر، شفاعت یا پایمردی، همان یاری اولیای خداست با اذن خدا، به کسانی که در عین گنهکار بودن، پیوند معنوی خود را با خدا، و پیوند روحی خویش را با اولیای خدا بندیده‌اند، و این ضابطه پیوسته باید محفوظ باشد. پس حقیقت شفاعت، جز این نیست که رحمت گستردهٔ خدا و بخشش و آمرزش او به دست اولیای الاهی که حاملان فیض و واسطه‌های رحمت هستند، به گنهکارانی که شایستگی بخشایشگری او را دارند برسد. هر چند این فیض می‏توانست بدون واسطهٔ کسی به آنان برسد، اما ارادهٔ حکیمانهٔ خداوند آن است که فیض معنوی وی، در آن سرا مانند این سرا، و بسان دیگر فیض‏های مادی و معنوی او، از طریق اسباب ویژه و علل معین به دست افراد برسد. از این نظر، ارادهٔ خداوند این است که گروهی به فرمان و اذن صریح او، در روز رستاخیز با دعا و درخواست از او بخواهند تا رحمت گسترده‏اش را شامل حال گروهی از بندگان سازد و آنان را از چنگال کیفرها و مجازات‏های سنگین برهاند. البته چگونگی تأثیر تکوینی دعای آنان در پیراستن گناهان و جلب رحمت خداوند برای ما روشن نیست.

۱ آیا شفاعت از دیدگاه قرآن پذیرفته شده است؟

از دیدگاه قرآن، شفاعت، اصلی انکارناپذیر است و آیات فراوانی دربارهٔ آن آمده است که به یادکرد شماری از آنها بسنده می‏کنیم. این آیات، به روشنی، موضوع شفاعت را با شرایط ویژه‌ای که مهم آن اذن الاهی است، بیان می‌کنند؛ هر چند نام و ویژگی‏های شافعان را نمی‏برند، و تنها به ذکر صفات و شرایط شافعان می‏پردازند.

مطابق آیهٔ ۲۵۵ سورهٔ بقره، هیچ کس بدون اذن خداوند شفاعت نخواهد کرد؛ اما این آیه تلویحاً به بیان این نکته می‏پردازد که در روز بازپسین شفیعانی هستند که به اذن خداوند، شفاعت می‏کنند:

مَن ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلَّا بِإِذْنِهِ؛[۱]

کیست آن کس که جز به اذن او در پیشگاهش شفاعت کند؟

مطابق دسته‏ای دیگر از آیات، تنها گروهی می‏توانند شفاعت کنند که خداوند به آنها وعده داده و با خدا چنین پیمانی داشته باشند.

مَا مِن شَفِیعٍ إِلَّا مِنْ بَعْدِ إِذْنِهِ؛[۲]

شفاعتگری جز پس از اذن او نیست.

لاَّ یَمْلِکُونَ الشَّفَاعَهَٔ إِلَّا مَنِ اتَّخَذَ عِندَ الرَّحْمنِ عَهْداً؛[۳]

]آنان[ اختیار شفاعت را ندارند، جز آن کس که از ]جانب[ خدای رحمان پیمانی گرفته است.

یَوْمَئِذٍ لاَّ تَنفَعُ الشَّفَاعَهُٔ إِلَّا مَنْ أَذِنَ لَهُ الرَّحْمنُ وَرَضِیَ لَهُ قَوْلاً؛[۴]

در آن روز، شفاعت ]به کسی[ سود نبخشد، مگر کسی را که ]خدای[ رحمان اجازه دهد و سنجش او را پسند آید.

وَلاَ تَنفَعُ الشَّفَاعَهُٔ عِندَهُ إِلَّا لِمَنْ أَِذِنَ لَهُ؛[۵]

و شفاعتگری در پیشگاه او سود نمی‌بخشد، مگر برای آن کس که به وی اجازه دهد.

بنابراین، مطابق این آیات، شفاعت، از اصول پذیرفته شدهٔ قرآنی است و در جهان آخرت روی خواهد داد.

۲. آیا شفاعت از دیدگاه روایات پذیرفته شده است؟

پیامبر گرامی اسلام(ص) و جانشینان راستین وی، به پیروی از قرآن مجید، بر موضوع شفاعت تأکید کرده و مرزها و شرایط آن را نیز بر شمرده‌اند. از میان ده‏ها روایت در این زمینه، به نقل دو روایت بسنده می‏کنیم.[۶] از پیامبر گرامی اسلام(ص) روایت شده است که فرمود:

اعطیتُ خسماً... و اعطیتُ الشفاعهٔ، فادّخرتُها فادّخرتُها لأُمّتی فهی لِمَن لایُشرکُ باللَّه شیئاً؛[۷]

خداوند بزرگ به من پنج امتیاز عطا فرموده است... که یکی از آنها شفاعت است و آن را برای امت خود نگاه داشته‏ام؛ شفاعت برای کسانی است که شرک نورزند.

و نیز فرموده‏اند:

أنا أوّل شافع و أوّل مشفّع؛[۸]

من نخستین کسی هستم که شفاعت می‏کند، و نخستین کسی هستم که شفاعت او پذیرفته می‏شود.

ابوذر می‏گوید: پیامبر(ص) شبی تا به صبح نماز می‏خواند و رکوع و سجود می‏کرد، و پیوسته آیهٔ ۱۱۸ سورهٔ مائده[۹] را می‏خواند. چون صبح شد، از او دربارهٔ چگونگی و چرایی این نماز پرسیدم. فرمود: من از پروردگار عزوجلّ برای امتم شفاعت خواستم، و او خواستهٔ مرا پذیرفت؛ پس شفاعت به خواست خدا از آن کسانی است که مشرک نباشند. [۱۰]

۳. آیا درخواست شفاعت در میان صحابهٔ پیامبر گرامی اسلام پیشینه داشته است؟

با بررسی تاریخ می‏توان بر موارد پرشماری از درخواست شفاعت صحابهٔ پیامبر دست یافت که به نمونه‏هایی از آنها اشاره می‏کنیم.

در منابع اهل سنت، از انس بن مالک، چنین نقل شده است:

سألت النبی ان یشفع لی یوم القیامهٔ فقال انا فاعل قلت فاین اطلبک فقال علی الصراط...؛[۱۱]

از پیامبر خواستم که در روز قیامت در حق من شفاعت کند. وی پذیرفت و گفت: شفاعت خواهم کرد. گفتم: کجا تو را بیابم؟ فرمود: کنار صراط.

تقاضای انس از پیامبر(ص) و اینکه پیامبر، او را از این گونه درخواست، نهی نمی‏کند و بلکه به او نوید عمل می‏دهد، نشان از آن دارد که شفاعت، اصل پذیرفته شده‏ای در عصر رسول خداوند بوده است.

سواد بن عازب، از یاران پیامبر است. او در ضمن اشعاری از پیامبر درخواست شفاعت می‏کند و می‏گوید: ای پیامبر گرامی، روز رستاخیز شفیع من باش؛ روزی که شفاعت دیگران برای سواد بن عازب سودی نخواهد داشت.[۱۲]

---