یادگار امیر کبیر در ناصر خسرو

«دارالفنون» از دیروز تا امروز

نخستین مدرسه به سبک و سیاق اروپایی به‌نام «دارالفنون» ۱۶۱ سال قبل در تهران، خیابان ناصری، محدوده ارگ سلطنتی تاسیس شد. این بنای فرهنگی که باعث دگرگونی و تحولات فکری ایرانیان شد، مدیون میرزاتقی‌خان امیر‌کبیر است. در دوران صدارت سه سال و ۴۵ روزه امیرکبیر، نخستین مرکز آموزشی که از آن به اسم دانشگاه نوین ایران یاد می‌کنند بنا نهاده شد. امیر تحت‌تاثیر مسافرت‌هایی که به اروپا داشت به شدت علاقه‌مند به تاسیس مدرسه‌ای شد که در سطوحی بالاتر از مدارس ابتدایی و متوسطه باشد. از این رو تصمیم گرفت ساختمانی برای تدریس علوم جدید در تهران تاسیس کند. وی نام دارالفنون را برای این مدرسه جدید در نظر گرفت که معادل اصطلاح فرنگی «پلی‌تکنیک» بود. این مرد وطن‌پرست در نخستین سال صدارت خود موافقت ناصرالدین‌شاه را برای تاسیس دارالفنون جلب و شخصا محل ساختمان آن را تعیین کرد و برای بنای مدرسه میرزارضای مهندس‌باشی را -که از نخستین محصلانی بود که توسط عباس‌میرزا به لندن فرستاده شده و مهندسی را با موفقیت به اتمام رسانده بود- در نظر گرفت. مهندس‌باشی ابتدا نقشه ساختمان را کشید و انجام کار را به محمدتقی‌خان معمارباشی دولت واگذار کرد. ساختمان دارالفنون در محوطه وسیعی در شمال ساختمان سفارت روس بین خیابان ناصری (ناصرخسرو) و الماسیه (باب‌همایون) ساخته شد. درب ورودی این مدرسه ابتدا در خیابان الماسیه بود که بعدها با افزودن تالار نمایشی به مدرسه، به خیابان ناصری انتقال یافت.

● بنای ساختمان دارالفنون

ساخت بنای دارالفنون قریب به یک‌سال به طول انجامید و در اواخر سال ۱۲۶۷ هجری قمری به پایان رسید و در سال ۱۲۳۰ خورشیدی (۱۲۶۸ ه.ق) افتتاح شد. این ساختمان ۵۰ اتاق داشت که قسمتی از دیوارهای آن به گچبری، نقش‌ها و تذهیبات بدیع آراسته بود. همه اتاق‌ها یک شکل و به یک اندازه و به صورت مربع با چهارمتر عرض و طول بود و جلوی هر اتاقی یک ایوان قرار داشت. میان حیاط دارالفنون حوض بزرگی بود که در اطراف آن درختان میوه از قبیل زردآلو، توت، گوجه و شاتوت کاشته شده بود. شاگردان برای رفع تشنگی از این حوض که از آب قنات معروف به آب شاه - که از زلال‌ترین آب‌های مشروب تهران سرچشمه می‌گرفت- استفاده می‌کردند. دروازه ورودی ساختمان به شیوه معماری سنتی دارای طاق زنجیره بلندی است که در دو سوی درگاه دو ستون استوانه‌ای نقره‌ای‌رنگ، طاق این دروازه را نگه داشته است که بالای درب دو لنگه چوبی و قهوه‌ای‌رنگ مدرسه، کتیبه‌ای قرار دارد که اسم دارالفنون و سال تاسیس آن (۱۲۶۸ ه.ق) حک شده است.

● استخدام مدرسان فرنگی

امیرکبیر بعد از اتمام قسمت شرقی ساختمان در صدد استخدام معلمان فرنگی برای تدریس در این دانشگاه بر آمد. از آنجا که وی نسبت به کشورهای استعمارگر روسیه و انگلیس بدبین بود تصمیم گرفت معلمان را از کشورهایی چون اتریش، آلمان و فرانسه برگزیند. وی بعد از مدتی تردید سرانجام کشور اتریش را که در آن زمان به نام «نمسا» در نزد ایرانیان معروف بود انتخاب کرد. امیر ماموریت انتخاب و استخدام معلمان اتریشی را به مسیو جان داوود مترجم خودش در کشور عثمانی محول کرد. ماموریت او طی نامه‌ای به شرح زیر به وی ابلاغ شد:

«موسیو جان داوود مترجم اول دولت علیه ایران را مرقوم می‌دارد که از قراری به موجب نوشته علیحده چند نفر معلم با سر رشته صاحب وقوف برای مدرسه پادشاهی که در دارالخلافه طهران بنا شده است، ضرور و در کار است. لهذا از مملکت نمسا یا پروسیه از قرار تفصیل معلم ماهر تا مدت چهار، پنج سال اجیر کرده که هر سالی مبلغ پنج‌‌هزار تومان بابت مواجب به همه جهت به همه آن برسد و برای مخارج آمدن و رفتن هر یک از آنها مبلغ چهارصد تومان قرار داده است.»موسیو جان داوود در انجام ماموریت خود شش معلم اتریشی و یک معلم ایتالیایی را در رشته‌های مورد نظر امیرکبیر استخدام کرد. اسامی هفت معلمی که به همراه داوود وارد تهران شدند به قرار زیرند: موسیو بارون گومنز، معلم پیاده‌نظام، موسیو کارنوطا، معلم معدن‌شناسی، آگوست کرزیر، معلم توپخانه، دکتر یاکوب پولاک، معلم طب و جراحی، موسیو نمیرو، معلم سواره‌نظام، موسیو زتی، معلم مهندسی و ریاضیات و دکتر کوکاتی، معلم دارو‌سازی (ایتالیایی).در میان نخستین مدرسان، دکتر پولاک شهرت زیادی داشت چراکه پنج‌سال طبیب مخصوص ناصرالدین‌شاه بود. وی در تهران کتاب‌های بسیاری در زمینه طب و جراحی به نام‌های جراحی (دو جلد)، رساله در معالجات و تدابیر امراض نوبه و اسهال، کحالی، علاج استعلام و... چاپ کرده است. نخستین گروه معلمان دارالفنون روزی وارد تهران شدند که بانی دارالفنون دو، سه روز قبلش از صدارت خلع شده بود. خبر عزل این بزرگمرد از تمام مشاغل و مناصب دولتی در یک روز قبل از ورود نخستین گروه معلمان دارالفنون در شماره ۴۲ روزنامه وقایع‌الاتفاقیه چنین درج شده است: «اعلیحضرت قوی شوکت شاهنشاهی به اقتضای رای جهان آرای ملوکانه و صرفه ملک و دولت و خیر و صواب امور سلطنت را در این معنی ملاحظه فرمودند که میرزا تقی خان را از پیشکاری دربار همایون و مداخله در امور داخله و خارجه و منصب امارت نظام و لقب اتابکی و غیرو ذلک و کل اشغال و مناصبی که به او محول بود به کلی خلع و معزول فرمایند.»

به همین دلیل ورود معلمان خارجی به دارالخلافه با استقبال گرمی صورت نگرفت و دو هفته بعد از قتل ناجوانمردنه امیر ایران، دارالفنون کار رسمی خود را با هفت معلم و ۱۱۴ دانش‌آموز در رشته‌های مختلف به شرح ذیل آغاز کرد: طب و جراحی ۲۰ نفر، مهندسی ۱۲ نفر، توپخانه ۲۶ نفر، پیاده‌نظام ۳۹ نفر، سواره‌نظام ۱۵ نفر، معدن‌شناسی پنج نفر و داروسازی هفت نفر. تمامی دانش‌آموزان اولیه دارالفنون از فرزندان درباریان، اعیان و اشراف بودند.

● مقررات نخستین مدرسه علوم جدید

سن دانش‌آموزان به هنگام ورود به دارالفنون بین ۱۴ تا ۱۶سال بود البته برخی از افرادی که نفوذ بیشتری در دستگاه دولت داشتند با سنین بالاتری وارد مدرسه می‌شدند و شاگردانی که در درس‌هایشان نمره خوبی می‌گرفتند به اسم خلیفه درس یا دستیار معلم خوانده می‌شدند که به تدریس می‌پرداختند. مدت تحصیل در دارالفنون در ابتدا هفت سال بود که به مرور زمان به پنج و در نهایت به چهار سال تبدیل شد. در آغاز کار مدرسه، هفت رشته درسی همان‌طور که ذکر شد تدریس می‌شد که بعد‌ها رشته‌های دیگری مانند تاریخ، جغرافیا، نقشه‌کشی، طب سنتی، ریاضیات، زبان‌های فارسی، عربی، فرانسه و روسی اضافه شد. تدریس در مدرسه از ساعت هشت صبح تا سه بعدظهر بود و دانش‌آموختگان ناهار را در مدرسه به صورت رایگان صرف می‌کردند که عبارت بود از پلو خورشت، نان، پنیر، سبزی، یک کاسه آش، آبگوشت و دوغ. به علت حاکم بودن افکار نظامی بر این مجموعه، هزینه آن از بودجه نظامی تامین می‌شد. جالب است که بدانید بودجه اولیه دارالفنون هفت‌هزار و ۷۵۰تومان بود. در سال‌های نخستین نیز به دانش‌آموزان مقرری پرداخت می‌شد و دانشجویان هر رشته دارای لباس یونیفرم مخصوص بودند که بیانگر رشته تحصیلی آنان بود. این لباس توسط خیاط مدرسه سالی دو بار در زمستان و تابستان برای دانش‌آموزان اندازه‌گیری می‌شد. نوع این لباس‌ها از نوع خارا (پارچه‌ای سبک) و برای لباس زمستانی از جنس ماهوت بود. شاگردان مدرسه بر حسب چگونگی خطاهایشان با آنها برخورد می‌شد، اگر خطا جزیی بود معلمان با خطکش یا چوب، به کف دست آنان می‌زدند و اگر خطاهایشان بزرگ بود ضمن معرفی به ناظم، سطح مجازات متغیر می‌شد؛ مثلا گاهی با دادن تفنگ سنگین به دست شاگرد، وی را وادار به نگهداشتن آن بر دستانشان می‌کردند یا از چوب و فلک و شلاق استفاده می‌کردند و اگر خطاهایشان نابخشودنی بود، اخراج می‌شدند. این مدرسه در ابتدا جزو تشکیلات درباری بود و رییس آن زیرنظر مستقیم شاه انتخاب می‌شد. معلمان نیز با نظر شاه منصوب می‌شدند و برای ورود محصلان جدید به مدرسه کسب اجازه شاه ضروری بود. ناصرالدین‌شاه سالی یکی، دو بار شخصا از مدرسه بازدید می‌کرد و سر جلسات امتحان حاضر می‌شد و کسانی را که از عهده امتحانات بر می‌آمدند را به حضور می‌پذیرفت و مورد تشویق و تقدیر قرار می‌داد و جوایزی برای آنها تعیین می‌کرد. روسای دارالفنون به ترتیب میرزامحمدعلی‌خان شیرازی (وزیر امور خارجه)، عزیزخان مکری (وزیر جنگ)، میرزامحمدخان امیر تومان، علیقلی میرزا اعتضادالسلطنه (نخستین وزیر علوم ایران)، رضاقلی‌خان هدایت، علی‌قلی‌خان هدایت (مخبر‌الدوله)، جعفرقلی‌خان هدایت و محمدحسن‌خان ادیب‌الدوله بود. این مدرسه که در ابتدا با نام نخستین دانشگاه ایران کار خود را آغاز کرد، بعد از مدتی به شکل و شمایل مدرسه متوسطه در آمد و ۱۱۱۰ دانشجو از آنجا فارغ‌التحصیل شدند که برخی از آنان به مقام‌های بالای سیاسی، ادبی و هنری رسیدند. از جمله دانش‌آموختگان معروف دارالفنون باید به محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (وزیر انطباعات و رییس دارالترجمه همایونی)، احتشام‌السلطنه (رییس مجلس شورای ملی اول و دوم) و میرزاجهانگیرخان روزنامه‌نگار و مدیر روزنامه جنجالی صوراسرافیل اشاره کرد.

● دارالفنون از دوره ناصری تا به امروز

دارالفنون بعد از آنکه در دی‌ماه ۱۲۳۰ خورشیدی به مدت ۸۰ سال پابرجا بود در سال ۱۳۰۸ تخریب شد. در این سال میرزایحیی‌خان اعتماد‌الدوله قراگزلو وزیر معارف وقت، ساختمان اولیه دارالفنون را در هم کوبید و با نقشه و نظارت مارکف، معمار روسی، ساختمان فعلی را با تلفیقی از معماری عصر هخامنشی و صفوی بازسازی کرد و از این پس این بنا به یکی از دبیرستان‌های شناخته‌شده و معروف تهران تبدیل شد. دارالفنون تا سال ۱۳۵۷ همچنان با کاربری دبیرستان به حیات خود ادامه می‌داد اما با پیروزی انقلاب اسلامی به مرکز تربیت‌معلم تبدیل شد و مدتی بعد به مرکز آموزش ضمن خدمت وزارت آموزش‌وپرورش اختصاص یافت تا آنکه درب سال ۱۳۶۷ جزو فهرست آثار ملی ایران به ثبت در آمد و درب آن در سال ۱۳۷۵ تا به امروز بسته شد چراکه مسوولان تصمیم گرفتند آن مکان را مورد مرمت و بازسازی قرار دهند و از این مدرسه تاریخی به عنوان گنجینه و موزه آموزش‌وپرورش استفاده کنند. اکنون سال‌هاست که از تصویب این طرح می‌گذرد دارالفنون در گوشه خیابان ناصرخسرو چمباتمه زده است.

فرزانه نیکروح متین