علم غربی و فرهنگ های آسیایی

چکیده کتاب نیاز به علم مقدس

رویارویی علم غربی و فرهنگ‌های شرقی و مجادله درباره‌ی این مسأله، یقیناً مسأله‌ای قدیمی است. در واقع، این رویارویی بیشتر باعث تغییرات قابل توجهی در خود این فرهنگ‌ها گشته است. اما در طی چند سال اخیر، پاره‌ای عوامل جدید بر صحنه تاریخ ظاهر گردیده‌اند که تجدید این بحثِ ظاهراً قدیمی و برانگیختن علاقه‌ی همه آنهایی را که در شرق به آینده فرهنگ‌های خود در این دوره اخیر از تاریخ به جدّ دل بسته‌اند، ایجاب می‌کند. روزگار تلفیق سطحی معنویات شرقی و علم و فن‌آوری غربی ـ که از قرار به مدد هر دو می‌شد یک شبه به بهشت بر روی زمین نایل شد ـ به سر آمده است.

نگاهی کوتاه به صحنه‌ی روزگار کنونی در سرتاسر این جهان آشکارا نشان می‌دهد که در واقع اوضاع و احوال از این جهت تغییر کرده است. در همین یکی دو نسل قبل اگر کسی حال و هوای فکری عالم را بررسی می‌کرد، درمی‌یافت که تنها عده‌ی انگشت شماری از افراد دوراندیش و منزوی در غرب، بحران عمیق جهان معاصر و فاجعه قریب الوقوعی را پیش‌بینی کردند که اگر بشر متجدد تغییری در مفروضات اساسی فرهنگ جدید خود به وجود نیاورد، رخ خواهد داد. هنگامی که آر. گنون در سال ۱۹۲۷ در اثرش موسوم به بحران جهان معاصر، سرسختانه جهان جدید را به باد انتقاد گرش از حد سخت‌گیر و به حد افراط بدبین است.

به همین ترتیب، در خود شرق هم شاهد اوضاع و احوالی متفاوت با آنچه قبلاً وجود داشت، هستیم. احتمال تهاجم همزمان علم و فن‌آوری غربی به خودِ الگوی زندگی در این فرهنگ‌ها، آنقدر کم به نظر می‌رسید که درخور ملاحظه جدی نبود. همچنین، هیچ کس باور نداشت که بحرانی در سطح جهان یا حتی در مقیاس کیهانی، ممکن است صرفاً از پذیرش الگوی زندگی غربی ناشی شود.

در واقع معدودی از فرهنگ‌های آسیایی این زحمت را به خود دادند که زمینه‌ی فرهنگی و فکری نیرومندی برگرفته از سنن خویش فراهم آورند تا به مدد آن نخبگان فکری آنها بتوانند بر علم و فن‌آوری غربی تسلطی عمیق یابند و دست کم بکوشند تا از عوامل نامطلوبی که گسترش آنها به همراه دارد، جلوگیری کنند. خود همین امکان، وقتی به شکل معمول به مسأله نگریسته می‌شود، تردیدآمیز است. اما حتی اگر این امکان واقعاً وجود داشت، یقیناً هیچ تلاش جدی‌ای برای تحقق آن صورت نگرفت، مگر در سطح موارد استثنائی که همچون جزایری در دریایی از تفکر و برنامه‌ریزی نیم بند و سست درباره‌ی سؤال‌های حیاتی در باب آموزش‌های جوانان در پرتو مسائلی که بر اثر مواجهه‌ی قشر جوان با تمدن غرب جدید و علم و فن‌آوری آن پدید آمده بود، به سهولت قابل رؤیت بودند.

عامل دیگری که بازپژوهی رابطه‌ی بین علم جدید و فرهنگ‌های شرقی را ایجاب می‌کند، بی‌اعتمادی و عدم اطمینان به این علم در میان کسانی است که به این علم گردن نهاده‌اند؛ این عدم اطمینان به آنچه که این علم در گستره‌ی محدودش می‌تواند انجام دهد نیست، بلکه بیشتر، به سبب ماهیت خود این علم به توانایی‌اش در حل بسیاری از مسائل اساسی است. البته دستاوردهای علم و فن‌آوری جدید، اگر ماهیت آنها مورد توجه قرار گیرند، چشمگیرند. اما چند سده‌ای است که بخش درخور توجهی از انسانیت غربی، اطمینان کامل و قلبی خود را که در قرون وسطی به کشیشان داشت، معطوف به دانشمندان و مهندسان کرده است و در واقع، بیش از اطمینانی که دانشمندان مهم برای خویش قائل بودند، به توانایی این دانشمندان و مهندسان برای حل مسائل بشریت اطمینان داشته‌اند.

بنابراین، فرهنگ‌های آسیایی، دیگر مواجه با دو گونه نگرش ثابت به جهان نیستند: دیدگاه سنتی خودشان و دیدگاه علم غربی، دیدگاه‌هایی که برخی قبلاً تلاش می‌کردند به گونه‌ای مدافعه‌گرانه با هم هماهنگ سازند، که امروزه هم مضحک و هم رقت‌انگیز، به نظر می‌آیند. امروزه یک شیوه، یعنی شیوه سنتی، به شکل جاوید آن باقی مانده است، چون ریشه در اصولی تغییرناپذیر دارد، در حالی که جهان‌بینی علمی نه تنها در مدارِ شدنش متغیر است، هم‌چنان که از سده‌ی هفدهم به این طرف قضیه از این قرار بوده است، بلکه اکنون در مبادی خود دست کم از جهت برخی جوانب خاص، زیر سؤال رفته است.

امروزه علم و فن‌آوری ویژگی دیگری دارند که همه‌ی آن کسانی را که در آستانه‌ی قبول آنها هستند ملزم می‌سازد که آنها و اثراتشان را بر فرهنگ‌های سنتی، با احتیاط بررسی کنند. در این روزها با بحران تازه‌ای از خواب صبحگاهی برمی‌خیزیم که مستقیماً به نحوه‌ی برخورد جهان صنعتی با محیط طبیعی مربوط می‌شود. تنها یک یا دو نسل قبل ملت‌ها به داشتن شهرهای بسیار بزرگ که نشان مقام و منزلت و مدنیت فرهنگ آنها بود، مباهات می‌کردند. کمتر کسی اطلاع داشت که زندگی غیرمهاجر(Psychon) که در سراسر تاریخ به سبب مادر فرهنگ و ادب بشری بودنش مورد تمجید و تعریف قرار می‌گرفت، چقدر سریع چنان معیوب می‌گردد که مدنیت را به بحران مدنی تبدیل می‌کند و انسان‌ها را وادار می‌کند که در شرایط نفرت‌انگیزی در شهرهای بزرگ زندگی کنند که وخامتش در تاریخ بشری نظیر نداشته است.

دو مسأله‌ی اخلاقی وجود دارد که باید به آنها بپردازیم و هر چند در ظاهر کاملاً متمایزند، ولی عمیقاً به هم مرتبط‌اند: نخست، لوازم اخلاقی استفاده از برخی علوم و بسیاری اشکال فن‌آوری مستقیماً در راه اهداف و مقاصد نظامی و به طور غیر مستقیم و به میزانی روزافزون در راه آنچه که اهداف ایام صلح خوانده می‌شود؛ دوم، رفتار اخلاقی مردان و زنان در جامعه‌ای که پایه‌های معنوی‌اش بر اثر دنیاگرایی و ماده‌گرایی ناشی از جهان‌بینی «علم باورانه» خدشه‌دار گشته است.

این افول معیارهای اخلاقی و حتی تحیّر در اینکه کدام نظام اخلاقی معنادار است، ممکن است علی الظاهر ربطی به علم غربی و کاربردهایش نداشته باشد و در واقع بسیاری به نفع چنین رأیی استدلال آورده‌اند. اما بررسی موشکافانه و دقیق‌تر آشکار می‌سازد که این دو از یکدیگر جدایی‌ناپذیرند. معیارهای رفتار اخلاقی از نگرشی که انسان‌ها درباره‌ی حقیقه الحقایق، یا مابعدالطبیعه به معنای کلی کلمه دارند، جدایی ناپذیرند.

همانطور که پیشتر بیان کردیم، علم و فن‌آوری غربی هر دو در وضع سیلان و تحول سریعی هستند و از هر سو با شک و تردیدهایی درباره‌ی اینکه در آینده چه جهتی را در پیش گیرند، احاطه شده‌اند. در فیزیک نشانه‌هایی از نیاز به نگرشی کاملاً جدید از ذرات اساسی وجود دارد. برخی حتی ازسایکون به عنوان ذره‌ای «روانی» سخن می‌گویند تا بر تعداد ذرات موجود برای تبیین برخی پدیدارهای خاص افزوده شود. در ستاره‌شناسی و اخترفیزیک نظریات جدیدی هست که تقریباً به سرعت تغییر مُد، هر روزه مطرح می‌شوند و رأی و نظرها حتی درباره‌ی اینکه آیا گیتی محدود است یا نامحدود هر چند سالی یک بار گرفتار تردید می‌شود. به نظر می رسد که فرهنگ‌های شرقی باید نگرش گرانقدر وحدت و معرفت به علوم مقدس را که در قلب فرهنگشان نهفته، باز در رهگذر مواجه با علوم غربی باز یابی کنند.

با تمام این اوصاف ،کل هستی مظهر و محصول آن وجود کلی بی‌صورت و بی‌علت است. از این رهگذر است که خورشید به ما گرما و نور می‌بخشد.

تالیف دکتر سیدحسین نصر، استاد فلسفه دانشگاه هاروارد