خانه مشروطه

بعد از خواندن کتاب تاریخ مشروطه کسروی به دنبال فرصتی می گشتم تا به تبریز بروم و آخرین رد پای مشروطه خواهان آن دیار را از نزدیک ببینم حالا در تبریز بودم و درست مقابل در خانه مشروطه, در محله قدیمی راسته کوچه در ضلع غربی بازار بزرگ تبریز

«از روز دوازدهم حمله مستبدین به تبریز همین قدر می‌دانیم که جنگ همچنان در جریان بود. لوتیان دوچی و سواران دولتی هر زمان که فرصت می‌یافتند، رو به یک سویی آورده دست به تاراج می‌زدند. در این روزها بود که بامدادان چند دسته از آنان، از چند سو به بازارچه صفی و راسته کوچه، که عمارت انجمن ایالتی و خانه حاج مهدی کوزه کنانی در آن جا می‌بود، رو آوردند و جنگ‌کنان پیش آمدند. از خانه حاج مهدی آقا چندین تفنگچی به جنگ و جلوگیری می‌پرداختند.»*

بعد از خواندن کتاب تاریخ مشروطه کسروی به دنبال فرصتی می‌گشتم تا به تبریز بروم و آخرین رد پای مشروطه‌خواهان آن دیار را از نزدیک ببینم. حالا در تبریز بودم و درست مقابل در خانه مشروطه، در محله قدیمی راسته کوچه در ضلع غربی بازار بزرگ تبریز.

خانه‌ای که نقش مهمی در انقلاب مشروطه داشت. قبل از هر چیزی معماری زیبای خانه که به سبک معماری دوران قاجار بود، شگفت‌ زده‌ام کرد. نورگیر زیبای رنگارنگ موسوم به کلاه فرنگی با ستون‌ها و سرستون‌های گچبری ‌شده، پنجره‌های ارسی و درهای منبت‌کاری ‌شده به راستی دیدنی بود. گفته می‌شود، “حاج ولی معمار” یکی از معماران بزرگ و هنرمند تبریزی، بعد از بازگشت از روسیه در سال ۱۲۴۷ این بنا را به سفارش حاج مهدی کوزه کنانی در زمینی به مساحت ۱۳۰۰ متر مربع و با دو طبقه اندرونی و بیرونی ساخته بود.

حاج مهدی کوزه‌کنانی از تجار معروف تبریز و یکی از مهم‌ترین حامیان و پشتیبانان جنبش مشروطه در آذربایجان، همچنین نخستین رئیس انجمن ایالتی آذربایجان و نگهدارنده مُهر انجمن نیز بوده است.

جنبش مشروطه یا مشروطه دوم که پس از به توپ بستن مجلس در تهران پا گرفت، منجر به وقوع شورش‌های گسترده مردمی در تبریز و به خطر افتادن جان مشروطه‌خواهان شد. از همین روی حاج مهدی این خانه را بعد از امضای فرمان مشروطیت و به توپ بستن مجلس شورای ملی به مجاهدان واگذار کرد. و در دوران جنگ‌های معروف یازده‌ماهه تبریز، خانه حاج مهدی محل تشکیل جلسات اعضای مشروطه بود. در همین خانه بود که تصمیم مهم و انقلابی پایین آوردن پرچم سفید تسلیم در برابر نیروهای دولتی گرفته شد.

با یادآوری این اتفاقات به داخل ساختمان می‌روم. پلکان‌های مجلل که با قاب عکس‌های دوران مشروطه تزیین شده من را به طبقه دوم هدایت می‌کند. اتاق بزرگ با پنجره‌های رنگی که معرف خانه‌های زمان قاجار است، محل نگهداری وسایل شخصی حاج مهدی کوزه کنانی و آقا میرزاعلی ثقه الاسلام مجتهد تبریزی که او نیز نقش مهمی داشت، نگهداری می‌شود. عینک و قلمدان ثقه الاسلام و همین‌طور دستخط حاج مهدی، دفترچه دخل و خرج مشروطه و وصیت‌نامه او در مورد خانه از قسمت‌های جالب توجه آن اتاق است.

روایتی در تبریز هست که بنا بر آن انقلاب مشروطه را سه چیز پیروز کرد که یکی از آنان کلاه حاج مهدی کوزه کنانی بود. کلاه در دوران قاجار از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود. حاج مهدی برای جمع‌آوری پول، کلاهش را در بازار به زمین می‌اندازد و بازاریان به دلیل اعتبار و احترامی که نسبت به او داشتند، کمک‌های مالی خود را در کلاه می‌انداختند و بدین شکل بخشی از هزینه‌های لازم، از جمله کمک به خانواده مجاهدان و شهدای جنبش مشروطه، تأمین می‌شد.

یکی از اتاق‌ها که به آن اتاق گوشواره می‌گویند و در دو سوی اتاق بزرگ خانه قرار دارد، به جنبش زنان اختصاص داده شده. عکس‌ها و سرگذشت زینب پاشا و همین‌طور سرگذشت تلدی ززی، دختر جوانی که لباس رزم به تن کرد و در پوشش مردانه و همدوش تقنگ داران ستارخان به جنگ رفته بود، شایان توجه است. تنها پس از زخمی شدن تلدی ززی، ستار خان به زن بودن او پی می‌برد.

این خانه پس از فتح تهران و فوت حاج مهدی در سال ۱۲۹۷ شمسی رها شد. این منزل بعد از دوران مشروطیت، در زمان خودمختاری آذربایجان مابین سال‌های ۱۳۲۴ تا ۱۳۲۵ نیز محل تجمع سران فرقه دموکرات آذربایجان بوده و تصمیمات و جلسات این حزب در همین مکان اتخاذ می‌شده‌‌است.

خانه مشروطه به دلیل اهمیت تاریخی در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۶۷ توسط سازمان میراث فرهنگی خریداری و مرمت شد. در سال ۱۳۷۵ پس از مرمت و تجهیز تالار اصلی و اتاق‌ گوشواره به عنوان موزه آغاز به کار کرد.

از مهم‌ترین اموال موجود در موزه مشروطه می‌توان به فرش مشروطه، اسلحه کمری ستارخان، وسایل شخصی سران مشروطه که از طرف خانواده‌های آنها اهدا شده‌‌است و اسناد و مدارک مرتبط با انقلاب مشروطه اشاره کرد.

از پشت شیشه‌های رنگی به حیاط کوچک خانه نگاه می‌کنم. قسمت دیگری از کتاب تاریخ مشروطه را به یاد می‌آورم که حاج مهدی نگران ایستاده و می‌گوید: «ای مردم، یگانگی کنید و مشروطه را نگه ‌دارید، تا فرزندان شما آسوده زیسته و نام شما را به نیکی یاد کنند. زیر بیرق خودکامه نروید که دشمن دین و زندگانی شماست.»

*از کتاب تاریخ مشروطه، نوشته احمد کسروی

نویسنده : هاله حیدری