به تو اعتماد دارم

چگونه مسوولیت پذیری دانش آموزان را تقویت کنیم

بیشتر مشکلات انضباطی دانش‌آموزان که در کلاس درس رخ می‌دهد، جزیی هستند، اما همین مشکلات جزیی باعث اختلال در نظم کلاس می‌شوند. در واقع بسیاری از این مشکلات مربوط به خارج از کلاس درس و خانواده است که معلم باید با مدیریت کارا و موثر این بی‌نظمی‌ها و مشکلات را تا حدودی کاهش دهد. از جمله راه‌های مفید و موثر در کلاسداری، آموزش خودکنترلی و مسوولیت‌پذیری به دانش‌آموزان است.

خودکنترلی نه یک ویژگی ذاتی، بلکه حاصل یادگیری است.

از آنجا که تجربه روی رشد خودکنترلی تاثیر می‌گذارد، افراد در سنین مشابه ممکن است مقدار متفاوتی از این صفت (خودکنترلی)‌ را داشته باشند. تردیدی نیست که برخی دانش‌آموزان در کنترل خودشان مشکل دارند و مواردی از بدرفتاری‌های جزیی را از خود نشان می‌دهند. عکس‌العملی که معلم در برابر این مشکلات رفتاری از خود نشان می‌دهد می‌تواند در آموزش دانش‌آموزان برای انجام خودکنترلی مفید باشد. برخی پاسخ‌های معلمان می‌تواند باعث دستپاچگی، عصبانیت، خشم و حتی خصومت دانش‌آموزان شود. وقتی که این گونه رفتارها بروز می‌کند امکان ندارد دانش‌آموزان خودکنترلی را تمرین کنند و حتی این احتمال وجود دارد که آنان بدرفتاری‌های بیشتر و جدی‌تری بروز دهند.

کمک به دانش‌آموز برای یادگیری خودکنترلی با معلم شروع می‌شود. معلمان باید به منظور اجرای خودکنترلی و غلبه بر مشکلات، برای دانش‌آموزان الگو شوند و بعلاوه باید مطمئن شوند که واقعا به فکر کمک به دانش‌آموزان هستند.

ما از طریق آموزش مهارت‌های خودکنترلی به دانش‌آموزان، آنها را قادر می‌سازیم تا به خاطر رفتارشان به خودشان بازخورد بدهند. ما به آنها آموزش می‌دهیم تا اعمالشان را مورد ارزشیابی و نظارت قرار دهند و به خاطر رفتار درستشان، به طور نظام‌مند به خودشان پاداش بدهند و به این ترتیب به آنان آموزش می‌دهیم زمانی که معلم به مدت طولانی کنار آنها نیست، به طور موثر عمل کنند. وقتی دانش‌آموزان از خودکنترلی رفتار استفاده می‌کنند، یعنی آنها در حال تقویت خودشان هستند. خودکنترلی نه‌تنها به آنها کمک می‌کند که رفتارهای مناسب را یاد بگیرند، بلکه به آنها اجازه می‌دهد تقویت رفتار مناسب را نیز بیاموزند. دانش‌آموزان به کمک خودکنترلی رفتارشان را کنترل می‌کنند و در نتیجه کمتر به حمایت بیرونی یعنی تقویت معلم یا والدین وابسته می‌شوند.

● نقش تکلیف تحصیلی

شیوه‌های خودکنترلی رفتاری می‌تواند برای بهبود برخی رفتارهای مورد توجه والدین و مربیان به کار رود، از جمله رفتار مناسب با انجام تکلیف، رفتارهایی که باعث اختلال در پیشرفت تحصیلی دانش‌آموز می‌شود و رفتارهای مربوط به پیشرفت تحصیلی آنان. تحقیقات نشان داده است، خودکنترلی رفتاری در افزایش بروز رفتارهای مربوط به تکلیف و مانند اینها مفید و موثر است و زمانی که رفتارهای مناسب با انجام تکلیف دانش‌آموز افزایش می‌یابد، منطقی است که تکالیف تحصیلی را به طور موفقیت‌آمیز انجام دهد.

این‌گونه رفتارها برای کودکانی که تشخیص اختلال نقص توجه یا بیش‌فعالی دارند، اهمیت ویژه دارد. همچنین شیوه‌های خودکنترلی رفتاری می‌تواند موجب کاهش رفتارهایی شود که با شرایط یادگیری درست ناسازگارند. برای مثال دانش‌آموزی ممکن است یاد بگیرد که برای سرجای خود ماندن و بالا بردن دستش و با اجازه صحبت کردن، از خودکنترلی رفتاری استفاده کند.

وقتی خودکنترلی رفتار سبب افزایش رفتارهای سرجای خود ماندن و دست بالا بردن شود، رفتارهای خارج از جای خود بودن و بی‌موقع صحبت کردن خود به خود کاهش می‌یابد چرا که این نوع رفتار نمی‌تواند در یک زمان اتفاق بیفتد. شواهد نشان داده است، خودکنترلی رفتاری دانش‌آموز تاثیر بسزایی در افزایش دستاوردهای تحصیلی وی دارد و موجب افزایش پیشرفت دانش‌آموزمی‌شود. یکی از گام‌های مهم برای خودکنترلی دانش‌آموزان، آموزش آنها برای بازبینی رفتارشان است. مطالعات متعدد نشان داده، آموزش دانش‌آموزان برای بازبینی رفتار خودشان در کمک به آنها برای تمرین خودکنترلی موثر است. امتیاز این تمرین این است که دانش‌آموز را از رفتارش آگاه می‌سازد و کنترل رفتار را به خود دانش‌آموز به جای کنترل معلم واگذار می‌کند و این امر معلم را از نقش اداره‌کننده دائم آزاد می‌کند.

● نقش بی‌بدیل معلمان

معلمان نیز می‌توانند از روش‌هایی برای کمک به دانش‌آموزان به منظور کنترل رفتارشان استفاده کنند.‌ یکی از این روش‌ها، ارائه برخی سوالات شفاهی به دانش‌آموزان برای پرسیدن از خودشان است، زمانی که به تخلف از قوانین مدرسه وسوسه می‌شوند یا زمانی که آنها فکر می‌کنند در حال از دست دادن کنترلشان هستند. همچنین معلم می‌‌تواند به دانش‌آموزان برخی روش‌ها را برای نگه داشتن اثرات مثبت و منفی ناشی از رفتارشان بگوید. برای نمونه دانش‌آموزی که بدون اجازه، مکررا سوالاتی را مطرح می‌کند، تعداد زمان‌هایی که در طول روز بدون اجازه خواستن حرف می‌زند و تعداد دفعاتی را که از قوانین پیروی می‌کند، یادداشت می‌کند.

سپس این یادداشت‌ها باید از سوی معلم و دانش‌آموز مورد بررسی قرار گیرند تا به دانش‌آموز فهمانده شود رفتارش خیلی بیشتر از آنچه او فکر می‌کرده، مخل کلاس است. این کار فرصتی برای دانش‌آموز جهت رشد رفتار مناسب فراهم می‌آورد. در حقیقت روش‌های خودبازبینی پتانسیل‌های زیادی برای کمک به دانش‌آموز دارد تا خودکنترلی را یاد بگیرد و به آنها مهارت‌هایی را که می‌تواند در موقعیت‌های مختلف زندگی استفاده شود، آموزش می‌دهد.

از دیگر مزایای آموزش خودکنترلی رفتاری به دانش‌آموزان این است که دانش‌آموزان در فرآیند رشد باید یاد بگیرند، رفتارشان را حداقل تا حدی هدایت و نسبت به رفتارشان احساس مسوولیت کنند. شاید بتوان گفت یکی از اهداف مهم آموزش و پرورش این است که به دانش‌آموزان آموزش داده شود تا مسوولیت اعمال خود را بپذیرند، زیرا جامعه‌ای که ما در آن زندگی می‌کنیم، انتظار دارد مدارس همان‌طور که خواندن و نوشتن را به کودکان آموزش می‌دهند، مسوولیت‌پذیری را نیز به کودکان بیاموزند تا به شهروندان مسوولیت‌پذیری تبدیل شوند.

تحقیقات نشان می‌دهند که در مدارس کارآمد برای دانش‌آموزان فرصت‌های زیادی است تا عهده‌دار مسوولیت شوند و در تصمیم‌گیری‌ها مشارکت کنند. مسوولیت دادن به دانش‌آموزان در آنها حس قدرت و تعلق به وجود می‌آورد و آنها احساس مهم بودن می‌کنند. واگذاری مسوولیت به دانش‌آموزان به آنها نشان می‌دهد که معلم نه تنها به تقسیم مسوولیت اعتماد دارد و به نظرات آنها احترام می‌گذارد، بلکه باعث احساس خوشایندی در آنها می‌شود. برای نمونه واگذاری برخی تکالیف به دانش‌آموزان، فرصت بیشتری را برای متمرکز شدن روی تکالیف مربوط به آموزش می‌دهد و علاوه بر این، خود دانش‌آموز نیز از کار و از کمک کردن احساس لذت و رضایت بیشتری می‌کند.

● برای مدیریت بهتر کلاس درس

- با دانش‌آموزان دوستانه رفتار کنید.

- برخی رفتارهای بد دانش‌آموزان را نادیده بگیرید.

- از قدرت خود به عنوان معلم سوءاستفاده نکنید.

- به سخنان دانش‌آموزتان گوش دهید و از خود درک و همدردی نشان دهید.

- به جای تنبیه، به دنبال راه‌حل‌های بهتر و موثرتری باشید.

ـ در صورت لزوم به دانش‌آموزان هشدار بدهید.

- رفتارهای خوب و شایسته دانش‌آموزان را هم در نظر داشته باشید.

- آرام و خونسرد و حرفه‌ای برخورد کنید.

- دانش‌آموزان را در پیدا کردن راه‌حل مشکلاتشان یاری کنید.

معصومه اسدی