درآمدی برشناخت نژادهای شتردر ایران

پرورش شتردر كشور ما سابقه دیرینه دارد و نیاكان ما از دیر باز , از گوشت , پشم و شیر شتر استفاده می كردند در مورد مبدا و منشاء و زمان دقیق اهلی شدن شتر یك كوهانه عقاید و نظریه های متفاوتی وجود دارد , بعضی موطن اصلی شتر یك كوهانه را عربستان دانسته و معتقدند كه این حیوان از عربستان , به آسیای صغیر , آفریقا , و سپس به سایر نقاط جهان رفته است و بعضی دیگر موطن اصلی شتر را ایران دانسته اند

پرورش شتردر كشور ما سابقه دیرینه دارد و نیاكان ما از دیر باز ، از گوشت ، پشم و شیر شتر استفاده می كردند . در مورد مبدا و منشاء و زمان دقیق اهلی شدن شتر یك كوهانه عقاید و نظریه های متفاوتی وجود دارد ، بعضی موطن اصلی شتر یك كوهانه را عربستان دانسته و معتقدند كه این حیوان از عربستان ، به آسیای صغیر ، آفریقا ، و سپس به سایر نقاط جهان رفته است و بعضی دیگر موطن اصلی شتر را ایران دانسته اند .

اما در مورد مكان اهلی شدن شتر های دو كوهانه بشتر پژوهشگران معتقدند كه شتر دو كوهانه در منطقه خراسان بزرگ ، مغولستان ،چین ، افغانستان ، و آسیای میانه بوده است و گروهی معتقدند كه واژه BECTARIAN كه در زبان انگلیسی به شتر دو كوهانه اطلاق می شود از ریشه BACTAR یا باختر است.در كتاب اوستا، كتاب مذهبی ایرانیان پیش از اسلام ، مطالب زیادی درباره شتر ذكر شده و نگهداری و حمایت از شترتوصیه شده است و حتی آنجاكه از درمان بیماران سخن می گویند ،به عنوان حق العلاج برای رئیس خانواده ، معادل یك الاغ و برای رئیس شهرستان یك شتر دستمزد تعیین شده است و این حق العلاج در حقیقت دستمزدی بوده است كه پزشك پس از درمان بیمار دریافت می كرده است . در كتاب «خرده اوستا» فصل «آفرینگان گهنبار» آیه ۱۰ می گوید : «آن كس كه از روی راستی و نیكی و برای روان خویش در این جهان هزار ماده شتر یا بچه شتر به مردان پاكدین بخشیده باشد در جهان دیگر مزدی بزرگ از آن اوست » در آیین زرتشت ، شتر مظهر قدرت بوده است و «بارتولومه» نام زرتشت را به معنی «دارنده شتر پیر» دانسته است و معتقد است كه این نام از دو كلمه ( زیریت ) و (اشتر ) تشكیل یافته است و برخی دیگر از محققان واژه (زرتشت ) را به معنی دارنده شتر زرد یا زرین دانسته اند .بر طبق حفاری های به عمل آمده در شهر باستانی شوش ، بر روی ظروف سفالی تصویر شتر از دوره های قبل از هخامنشیان به چشم می خورد علاوه بر آن نقوش برجسته سر شتری نیز در بناهای باستانی كردستان یافت شده است كه سابقه استفاده از شتر را به دوران مادها و حتی پیش تر از آن ، به دوره مهاجرت آریائیان به فلات قاره ایران می رساند و هردوت مورخ معروف در این باره می نویسد كه مادها در جنگ با آشوریها در سال ۷۴۴ قبل از میلاد از شتر استفاده نمودند .

پیرنیا در تاریخ ایران باستان می گوید كه در ازمنه مختلف تاریخی ، شتر در ایران وجود داشته كه بیشتر آن ها شتران یك كوهانه و به مقدار كمتر شترهای دو كوهانه بوده است، شترهای بلوچی در آن زمان از نظر سرعت شهرت خوبی داشته اند.در ایران باستان ، داشتن شتر زیاد از افتخارات اشخاص محسوب می شد چون این حیوان در جنگ و صلح برای حمل آذوقه و غنائم و اسلحه مفید بوده است ، و اغلب صاحبان آنان بنام شتران خود تخلص می یافتند و پادشاهان غالباً میزان مالیات و باج و خراج خود را به تعداد شتر با بار و اشیاء قیمتی تعیین می كردند .

در نوشته های هردوت علت پیروزی كوروش كبیر بر كرزوس پادشاه لیدی چنین ذكر شده است : « كوروش به پیشنهاد «هارپاك» دستور داد شتر های بنه را پیش صف سپاهیان واداشتند و اسب های سواره نظام «لیدی» از هیكل و بوی شترها رم كردندوباعث شدند كه شیرازه لشكر لیدی از هم گسیخته شود و این درهم ریختگی باعث پیروزی كورو ش شد » .در خرابه های تخت جمشید ، نقوش برجسته ای بر دیوارها وجود دارد كه نمایانگر بار یافتن یكی از اقوام تحت سلطه پادشاهی ایران به نزد شاه است و این اقوام به همراه خود یك شتر دو كوهانه به عنوان پیشكش تقدیم شاه ایران می نمایند . همچنین گفته شده قسمت اعظم تجهیزات ارتش داریوش به وسیله شتر حمل می شده است و در سپاه «یزدگرد سوم» تنها پنجاه هزار شتر خدمت می كرده اند .

جاده ابریشم كه از دو سه هزار سال قبل از شمال چین ، مغولستان و افغانستان و شمال ایران می گذشته ، با كشور ما در ارتباط مداوم بوده و بازرگانان ایرانی محصولات ابریشم را از چین خریداری و به كشورهای عرب ، بخصوص امپراطوری روم با شتر منتقل می كرده اند . تولید كرم ابریشم در خراسان ، مازندران و گیلان نیز در اثر ارتباطات فوق در طی قرون متمادی پر رونق بوده و متاسفانه در قرن اخیر رو به انحطاط گذارده است . شترهائی كه در قافله های جاده ابریشم در حركت بوده اند ، از نژاد شتر دو كوهانه بوده و سم های مقاومی برای زمین های سنگلاخ داشته اند . همچنین به علت پشم و كرك زیادی كه در بدن داشته اند ، در هوای سرد و باد و طوفان هائی كه معمولاً در مناطق كویری مغولستان و دامنه كوههای هیمالیا وجود داشته ، حفاظت می شده اند .

در روایات تاریخی آمده است ، كه قبل از اینكه اعراب مسلمان سرزمین ماوراءالنهر را فتح نمایند در این سرزمین سكه هائی بنام سكه های خوارزمی رواج داشته است كه برخی از این سكه ها دارای نقوش آتشكده و تصاویر پادشاهان وبر برخی دیگر تصویر شتری نقش بسته بود كه به سمت راست متوجه بوده است و نقش شتر بر روی این سكه ها می تواند ما را از اهمیت این دام در زندگی روزمره ماوراءالنهر مطلع سازد و تا آنجا كه نگارندگان مطلع اند در میان سكه های باستانی بغیر از سكه های خوارزمی ، سكه دیگری یافت نشده است كه نقش شتر بر آن منقوش شده باشد .

در افسانه ها آمده است هنگامی كه نادر شاه افشار به قصد تسخیر هندوستان عازم آن دیار بود ، با لشگری انبوه از فیل سواران مواجه گردید، جهت مقابله با آنان با سرداران خود مشورت كرد و عاقبت الامر دستور داد كه شتران لشكرش را جمع آوری نمایند و بر پشت آنان هیمه ای بست و دستور داد كه آن هیمه را آتش زدند و بدین گونه بود كه شتران نادر شاه از آتش ترسیدند وبه سوی لشكر هند رم كردند وفیل ها نیز با دید شترهایی كه بر پشت خود آتش حمل می كردند به نوبه خود رم كردند ولشكریان هند را زیر دست وپای خود له كردند واین امر باعث شد كه هندیان متحمل شكست بزرگی گردیدند.در اواخر دوره قاجار و اوایل دوره پهلوی ، شترهای بلوچستان و كرمان در ژاندارمری جهت حمل و نقل افراد و وسایل بكار می رفته است و ما در ایران دارای هنگ های شتر سوار بوده ایم ، بطوریكه در سال ۱۳۱۹ بیماری سورا تلفات زیادی به هنگ ۱۱ جماز مكران وارد آورد و همچنین در اوایل تاسیس اداره پست در ایران ، در مناطق دور دست و صعب العبور كویری از شتران برای حمل بسته های پستی استفاده می شده است ، و تا همین چند دهه قبل شترهای ورامین و كرج نیز بخصوص در تابستان ، میوه تهران را از مزارع به بازارها و میدان های جنوب شهر منتقل می كردند.بنابر گزارشات وزارت كشاورزی تعداد شتر در سال ۱۳۵۴ به ۳۰۰۰۰۰نفر می رسیده است كه این تعداد به تدریج رو به كاهش كذارده و اكنون به كمتر از ۱۴۰۰۰۰ نفر رسیده است. در ایران سه نژاد شتر وجود دارد كه عبارتند از : نژاد شتر های دو كوهانه ، یك كوهانه و آمیخته كه این نژادها دارای تیره های متعددی اند و در این مقاله اقدام به بررسی این تیره ها شده است .

●اولاد-نژاد دوكوهانه :

همانطور كه می دانیم نواحی گسترش و پراكندگی شتر دو كوهانه بیشتر در آسیای مركزی ، چین ، مغولستان و افغانستان و به میزان كمتر ایران و تركیه می باشد . تعداد این شتران در ایران بسیار اندك است و فقط در استان آذر بایجان شرقی و اردبیل و گلستان وجود دارند . اطلاعات جمع آوری شده نشان می دهد كه شتر های دو كوهانه از چهار سالگی برای كار مناسب بوده و تا سن ۲۰ سالگی و گاهی ۲۵ سالگی از آنها كار كشیده می شود . متوسط باری را كه آنها می توانند حمل كنند ۱۰۰ تا ۱۵۰ كیلوگرم است كه این موضوع مستقیماً با وضع جسمانی و مسافتی را كه باید طی نمایند بستگی دارد . معمولاً مسافت های بین ۵-۱۵ كیلومتر را كوتاه و مسافت های بین ۳۰-۴۵ و گاهی ۶۰ كیلومتر را طولانی می گویند . در مسافتهای كوتاه می توان مقدار بار را تا ۲۵۰ و حتی ۳۰۰ كیلوگرم افزایش داد .میزان شیر شتر های دو كوهانه در آذربایجان علاوه بر شیری كه در اختیار بچه شتر در حد سیری قرار می گیرد در یك دوره ۱۶ تا۱۸ ماه شیرواری ۱۰۰ كیلوگرم و بندرت به ۳۰۰ كیلوگرم می رسد.

در ایران ما دو گونه شتر دو كوهانه داریم كه عبارتند از :

۱- شتر دو كوهانه پا بلند .

۲- شتر دو كوهانه پا كوتاه .

---