یکشنبه, ۲۶ اسفند, ۱۴۰۳ / 16 March, 2025

مجله ویستا

نگاهی به اصول روابط بین الملل اسلامی

مهم ترین اهرمی كه دشمنان اسلام, با تكیه بر آن, در پی ایجاد بدبینی به اسلام بوده اند و بدین وسیله تلاش ورزیده اند جلوی شناخت اسلام را بگیرند و جامعه های اسلامی را از شناخت قانونهای مترقی, عقلی و منطقی اسلام بازدارند و نگذارند اسلام جهان گستر شود, معرفی كردن اسلام به جهانیان, به عنوان دین شمشیر و جنگ بوده است.

پیش از ورود به بحث, چند اصل را به بوته بررسی می نهیم, تا موضوع مورد بحث, به خوبی روشن شود.

۱ . اصل زندگی اجتماعی و داشتن ارتباط با همنوعان, از گرایشها, علاقه ها و آرزوهای دیرین بشر بوده است.

از این روی, حكیمان و فیلسوفان اجتماعی انسان را موجودی اجتماعی دانسته اند: (الانسان مدنی بالطبع) با همه گوناگونی دیدگاهها كه میان حكیمان و فیلسوفان در تفسیر مدنی بودن انسان و سرچشمه این گرایش بشری وجود دارد, اصلِ وجود چنین واقعیتی در زندگی بشر, دید همگانی است و همه حكیمان بر این باورند.۱

۲ . لازمه زندگی اجتماعی, پیوندها و پیوستگیهای اجتماعی, اقتصادی, سیاسی, فرهنگی و با همنوعان است.

امروزه, پیشرفت علم و صنعت و گسترش تكنولوژی و ارتباطهای جمعی از گونه رادیو, تلویزیون, ماهواره و مرزهای جغرافیایی و محدودیتهای زمانی و مكانی را در هم نوردیده و فاصله های بسیار دور را نزدیك و بسیاری از ناشدنیهای دورانهای پیشین را عملی و امكان هرگونه پیوندی را برای بشر فراهم ساخته است.

امروز, دیگر سخن قاره ها و كشورها و آن سوی و این سوی مرزها, به یك معنی مطرح نیست, سخن از دهكده جهانی و خانواده بزرگ بین المللی در میان است كه اعضای آن پیوندی تنگاتنگ و بسیار نزدیك دارند و از داده های گوناگون فرهنگی, فكری وتجربه های تجاری صنعتی و بهداشتی یكدیگر بهره می برند و از رخدادهای گوناگون سیاسی, اقتصادی, اخلاقی و یكدیگر خواسته و ناخواسته اثر می پذیرند.

این پیوندها و بستگیها, در پرتو ابزار و تواناییهای بسیار مدرن و پیشرفته صنعتی و فراگیری رسانه ها و گسترش تكنولوژی, بویژه وارد شدن ماهواره در زندگی بشر معاصر, چنان گسترده و ژرف است كه دیگر جایی و مجالی برای عزلت گزینی و كناره گیری از خانواده بین المللی نمانده است و در دنیای كنونی, كناره گیری و انزوا, نه جایز است و نه ممكن.

۳ . اسلام, آیینی است, جامع, فراگیر, جاودانه و مخاطبان احكام اسلامی و قوانین قرآنی, نژاد و گروه خاصی در زمانی و مكانِ ویژه ای نیستند, بلكه همه مردم, از هر نژاد و ملیتی, با هر زبان و فرهنگی و دارای هر عقیده و مرامی, در سراسر گیتی و در همیشه تاریخ, مخاطب پیامها و مشمول احكام و آیینهای اسلام و قرآن عزیزند.

بنابراین, از دید اسلام, همه مردم در همه دنیا, اعضای خانواده بزرگ اسلام به شمار می آیند و پیامبر اسلام(ص) به عنوان آخرین سفیر و فرستاده پروردگار, برای همه جهانیان به پیامبری برانگیخته شده و بر همگان رهبر است و بشیر و نذیر و رحمت.

اكنون, به چند آیه از قرآن مجید كه بر جهان شمولی اسلام و فراگیری خطابها و احكام آن دلالت دارند, اشاره می كنیم:

قرآن, همه انسانها را به توحید و پرهیزگاری و دیگر اصول فرا می خواند: * (یا ایها النّاس اعبدوا ربَّكم.)۲

ای مردم! پروردگارتان را بپرستید. * (یا ایها الناس كلوا مما فی الارض حلالاً طیّبا ولاتتبعوا خطوات الشیطان انّه لكم عدوّ مبین.)۳

ای مردم! از آن چیزهای حلال و پاكیزه كه در زمین است, بخورید و پا جای پای شیطان مگذارید كه دشمن آشكار شماست. * (یا ایها النّاس قد جاءتكم موعظهٔ من ربكم وشفاء لما فی الصدور و هدیً ورحمهٔ للمؤمنین.)۴

ای مردم! برای شما از جانب پروردگارتان, موعظه ای آمد و شفایی برای آن بیماریی كه در دل دارید و راهنمایی و رحمتی برای مؤمنان. * (وما ارسلناك الاّ كافّهٔ للناس بشیراً ونذیراً.)۵

تو را به پیامبری نفرستادیم, مگر بر همه مردم مژده دهنده و بیم دهنده. * (یا ایها النّاس انی رسول اللّه الیكم جمیعاً.)۶

ای مردم! من فرستاده خدا بر همه شمایم. * (تبارك الذی نزل الفرقان علی عبده لیكون للعالمین نذیرا.)۷

بزرگ است و بزرگوار آن كس كه این فرقان را بر بنده خود فرو فرستاد, تا جهانیان را بیم دهنده ای باشد. * (ان هو الاّ ذكر للعالمین.)۸

قرآن, جز اندرزی بر مردم جهان نیست. * (قل یا ایها الناس انما انا لكم نذیر مبین.)۹

بگو: ای مردم! من برای شما, بیم دهنده آشكارم.

از این آیات شریف قرآن, به روشنی به دست می آید مخاطبان قرآن, همه جهانیانند, بدون هیچ گونه قید و شرط و ویژگی زمانی, زبانی, مكانی, نژادی, فرهنگی و اعتقادی.

قرآن, برای همه جهانیان پیام دارد و رسالت پیامبر, فراگیر است.

۴ . اسلام, دین رحمت, و سلم و صلح است و این كه شماری از مستشرقان قلم بمزد, نوشته اند: اسلام دین شمشیر و جنگ است و پیامبر اسلام, آیین خود را با زور و قدرت بر ملتها تحمیل كرده, احكام اسلام, خشك و دست وپا گیر و ارتجاعی است, مسلمانان مردمانی خشن هستند و اسلام آیین ضدآزادی, مخالف ترقی, ناقض حقوق بشر و مسلمانان برای پیمانهایی كه می بندند, هیچ ارزشی و اعتباری قائل نیستند و از روی كینه بوده است و توطئه علیه اسلام و مسلمانان.

این همه را گفته اند و تبلیغ كرده اند تا جلوی گسترش دین رحمت و صلح و انسان دوست را بگیرند و بهتر بتوانند به چپاول ملتهای مظلوم بپردازند.

آری, مهم ترین اهرمی كه دشمنان اسلام, با تكیه بر آن, در پی ایجاد بدبینی به اسلام بوده اند و بدین وسیله تلاش ورزیده اند جلوی شناخت اسلام را بگیرند و جامعه های اسلامی را از شناخت قانونهای مترقی, عقلی و منطقی اسلام بازدارند و نگذارند اسلام جهان گستر شود, معرفی كردن اسلام به جهانیان, به عنوان دین شمشیر و جنگ بوده است.

این سخن نادرست را استعمارگران ساختند و نویسندگان قلم بمزد آنان پرداختند و با قلمهای شوم خود این جا وآن جا نگاشتند و نشر دادند.

دربرابر این حركت ویران گر, شماری از عالمان روشن اندیش مسلمان, دست به كار شدند و آثار روشن گر, قوی و ماندگاری از خود به جای گذاشتند. از جمله شیخ محمد حسین كاشف الغطاء, دو اثر ارزشمند نگاشت به نامهای: المثل العلیا فی الاسلام لافی بحمدون; الدین والاسلام او الدعوهٔ الاسلامیه.

۵ . اسلام, اصول استوار و ارزشهای مسلمی دارد كه پیروان آن, ناگزیر بر حفظ آنها و پای بندی به آنهایند.

اسلام, هرگونه ارتباط و پیوستگی را با غیرمسلمانان, براساس حاكمیت آن اصول و ارزشها مشروع می داند. اسلام, ضمن اجازه به داشتن ارتباط با كشورها و دولتها, بی هیچ گونه ملاحظه كاری و ابهام و اجمالی با قاطعیت تمام, اعلام می كند: * (ان الدین عند اللّه الاسلام.)۱۰

همانا تنها دین [پذیرفته شده] در نزد خداوند, اسلام است. * (من یتبع غیرالاسلام دیناً فلن یقبل منه.)۱۱

هر كس غیر از اسلام, دینی را برگزیند, هرگز از او پذیرفته نمی شود.

اسلام, به گونه ای دقیق, بین قاطعیت, بی هیچ گونه ملاحظه كاری سیاسی و ابهام در موضع گیری و تساهل و تسامح و سعه صدر در رفتار و ارتباط با دیگران, جمع كرده است.

اسلام, ضمن پسندیده خواندن و سفارش جدّی به نیك رفتاری و نگهداشت عدالت در روابط اجتماعی و انسانی, حتی با كافران و مشركان كه در آیات زیر خواهید دید, هیچ گاه, بر باورها و عقاید آنان, نه با صراحت و نه با سكوت, صحه نگذاشته است: * (وقولوا للناس حُسنا.)۱۲

و به مردمان, سخن نیك گویید. * (لاینهاكم اللّه عن الذین لم یقاتلوكم فی الدین ولم یخرجوكم من دیاركم ان تبرّوهم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.)۱۳

خدا شما را از نیكی كردن و عدالت ورزیدن با آنان كه با شما در دین نجنگیده اند و از سرزمینتان بیرون نرانده اند, باز نمی دارد. خدا كسانی را كه به عدالت رفتار می كنند, دوست دارد. * ( لایجرمنكم شنئان قومٍ علی ان لاتعدلوا اعدلوا هو اقرب للتقوی.)۱۴

دشمنی با گروهی دیگر, وادارتان نكند كه عدالت نورزید.

عدالت ورزید كه به تقوا نزدیك تر است و از خدا بترسید.

اسلام, شرك و كفر را بیماری و پلیدی و باطل و ظلم می داند: * (ان الشرك لظلم عظیم.)۱۵

همانا شرك, ظلمی است بزرگ. * ( ومن یشرك باللّه فكانما خَرَّ من السماء فتخطفه الطیر او تهوی به الریح فی مكان سحیق.)۱۶

هر كس به خدا شرك آورد, چونان كسی است كه از آسمان فرو افتد و مرغ او را برباید, یا او را به مكانی دور افكند. * (یا ایها الذین آمنوا انما المشركون نجس.)۱۷

ای كسانی كه ایمان آورده اید, مشركان پلیدند.

با این حال, اسلام بر این نظر نیست كه باید با اینان ارتباط نداشت, بلكه بر این نظر است كه باید با اینان بر اساس منطق و استدلال, ارتباط برقرار كرد و آنان را از این مهلكه رهایی بخشید.

این كه می فرماید: (لكم دینكم ولی دین.)

مقصود این نیست كه دیگر با شما كاری نداریم, بلكه نوعی قهرِ تهدیدآمیز است از نوع: (وسیری اللّه عملكم ورسوله.)۱۸

ییعنی حال كه به پندها و اندرزها و خیرخواهیهای ما گوش فرا نمی دهید, هركاری دلتان می خواهد انجام دهید, در انتظار پیامدهای خطرناك دنیوی و اخروی آن باشید.

اكنون كه با اصول كلی اسلام در برخورد با غیر مسلمانان آشنا شدیم, به مباحث مورد نظر, در دو بخش می پردازیم:

۱ . اصل مسأله ارتباط

۲ . اصول حاكم بر روابط

اصل داشتن ارتباط با دولتهای غیرمسلمان را اسلام پذیرفته و بر آن تأكید كرده است; زیرا:

الف . انسان موجود اجتماعی است و به گونه فطری نیاز دارد كه در اجتماع و در كنار همنوع بزید و از دیگر سوی, اسلام, آیین فطرت و برابر با نیازهای حقیقی و پاسخ گوی نیازهای انسان است; از این روی, به این خواست فطری انسان پاسخ داده و داشتن ارتباط با دیگر انسانها از هر نژاد و كیش را روا دانسته است.

ب . اسلام, داعیه جهانی دارد و برنامه خود را, سعادت آفرین برای همه ملتها, گروهها, نژادها و می داند و بر این باور است كه باید پیام قرآن سراسر گیتی را در بر بگیرد.

قرآن, به عنوان متن استوار اسلامی, همه انسانها را به توحید فراخوانده و این مهم, بدون ارتباط و تماس و معاشرت با ملتها و پیروان دیگر ادیان میسور نیست: (ادع الی سبیل ربك بالحكمهٔ والموعظهٔ الحسنه و جادلهم بالتی هی احسن.)۱۹

ای [پیامبر] مردم را با حكمت و اندرز نیكو, به راه پروردگارت بخوان و با بهترین شیوه, با آنان مجادله كن.

دعوت به توحید و جدل و مناظره, بدون داشتن روابط, امری است غیرممكن. بنابراین, لازمه دعوت عمومی به پذیرش اسلام و ارائه حقایق قرآنی به مردم, ایجاد روابط با همه نژادها, گروه ها, ملتها در سطح بین المللی است.

بر این اساس, اصل اولی از نظر قرآن عزیز, مشروع بودن داشتنِ روابط با همه ملتهاست: (قل یا اهل الكتاب تعالوا الی كلمهٔ سواء بیننا وبینكم الا نعبد الا اللّه ولانشرك به شیئاً ولایتخذ بعضنا بعضاً اربابا من دون اللّه.)۲۰

بگو ای اهل كتاب, بیایید از آن كلمه ای كه پذیرفته ما و شماست, پیروی كنیم: آن كه جز خدای را نپرستیم و هیچ چیز را شریك او نسازیم و بعضی از ما, بعضی دیگر را سوای خدا, به پرستش نگیرد.

ج . آیات, روایات و سیره و روش پیامبر و پیشوایان دین, به روشنی بر اصل مشروع بودن روابط بین المللی دلالت دارند: * (لاینهاكم اللّه عن الذین لم یقاتلوكم فی الدین ولم یخرجوكم من دیاركم ان تبرّو هم و تقسطوا الیهم ان اللّه یحب المقسطین.)۲۱

خداوند, شما را از نیكی كردن و عدالت ورزیدن با آنان كه با شما در دین نجنگیده اند و از سرزمینتان بیرون نرانده اند, باز نمی دارد. خداوند كسانی را كه به عدالت رفتار می كنند, دوست دارد.

درنگ در آیات نخست سوره مباركه ممتحنه كه ترسیم كننده سیاست خارجی مسلمانان با كافران و مشركان و پیروان دیگر ادیان الهی است, بسیار روشن گر خواهد بود. * (یا ایها الذین آمنوا لاتتخذوا عدوی و عدوكم اولیاء تلقون الیهم بالمودّهٔ و قد كفروا بما جاءكم من الحق. یخرجون الرسول وایاكم ان تؤمنوا باللّه ربكم.)۲۲

ای كسانی كه ایمان آورده اید, دشمن من و دشمن خود را به دوستی و سرپرستی بر نگزینید. شما با آنان طرح دوستی می ریزید و حال آن كه ایشان به سخن حقی كه بر شما آمده است, ایمان ندارند و بدان سبب كه به خدا, پروردگار خویش, ایمان آورده بودید, پیامبر و شما را بیرون راندند.

آن گاه خداوند, به ماجرای حضرت ابراهیم و دوری جستن وی از خویشان و نزدیكان خود اشاره می كند, بدان سبب كه دشمن خدا بودند.

شاید از این دستور (دوری جستن از كافران) كه در این آیه شریفه آمده, برخی بپندارند كه هرگونه ارتباط با كافران, بدین دلیل كه كافرند, نارواست, در حالی كه چنین نیست خداوند, از نیكی و عدالت ورزیدن به كافر, به خاطر كفرش باز نمی دارد, بلكه از دوستی با كافران باز می دارد كه ستم پیشه كنند و تجاوز كار باشند: (انما ینهاكم اللّه عن الذین قاتلوكم فی الدین واخرجوكم من دیاركم وظاهروا علی اخراجكم أن تولَّوهم و من یتولَّهم فاولئك هم الظالمون.)۲۳

جز این نیست كه خدا از دوستی ورزیدن با كسانی كه با شما در دین جنگیده اند و از سرزمین خود بیرونتان رانده اند, یا در بیرون راندنتان همدستی كرده اند, شما را باز دارد. هر كه با آنان دوستی ورزد, از ستمكاران خواهد بود.

▪ حضرت رسول(ص) از همان آغاز تشكیل حكومت اسلامی در مدینه, گروههای تبلیغی و سیاسی به اطراف و اكناف دنیا می فرستاد و سران كشورها را در جریان هدفها و برنامه ها و پیام آسمانی خویش قرار می داد.

نویسنده:احمد حسینی

پی نوشتها:

۱ . (جامعه و تاریخ), مرتضی مطهری ۱۳/ ـ ۱۴, صدرا; (السیاسهٔ المدنیهٔ), فارابی۳۹/; (آراء اهل المدینهٔ الفاضلهٔ) ۱۱۷/; (اللهیات شفا) ۴۴۱/; (طبیعیات شفا), ج۱۸۱/۲; (اشارات), بوعلی, ج۳۷۱/۳; (اخلاق ناصری), و خواجه نصیرالدین طوسی ۲۵۲/; (مقدمه) ابن خلدون ۴۰/; (المیزان), ج۱۱۷/۲; (روش رئالیسم), ج۲, مباحث پایانی; (قرآن در اسلام), علامه طباطبایی ۷۸/ ـ ۷۹.

۲ . سوره (بقره), آیه ۲۱.

۳ . سوره (بقره), آیه ۱۶۸.

۴ . سوره (یونس), آیه ۵۷.

۵ . سوره (سبأ), آیه ۲۸.

۶ . سوره (اعراف), آیه ۱۵۸.

۷ . سوره (انبیا), آیه ۱۰۷.

۸ . سوره (ص), آیه ۷۸.

۹ . سوره (حج), آیه ۹۴.

۱۰ . سوره (آل عمران), آیه ۱۹.

۱۱ . سوره (آل عمران), آیه ۸۵.

۱۲ . سوره (بقره), آیه ۸۳.

۱۳ . سوره (ممتحنه), آیه ۸.